Γράμματα τέλους για την εποχή αφθονίας και ανεμελιάς

 Γράφει ο Ηρακλής Ρούπας

Το πρόσφατο μήνυμα του προέδρου Μακρόν ότι «έφθασε το τέλος της αφθονίας και της ανεμελιάς», σίγουρα δεν θα πρέπει να εξέπληξε. Άλλωστε, τα δεδομένα μέρα με την ημέρα αναδεικνύουν μία συνολική αναταραχή στο διεθνές οικονομικό και κοινωνικό πεδίο. Η δήλωση αυτή, για όσους διαβάζουν τους ιστορικούς κύκλους, μας παραπέμπει στις αρχές του 1848 όταν ένας άλλος Γάλλος πολιτικός στοχαστής, ο Αλέξις ντε Τοκβίλ, είχε σηκωθεί στην Βουλή να εκφράσει τα συναισθήματα που συμμερίζονταν οι περισσότεροι Ευρωπαίοι της εποχής : «Κοιμόμαστε πάνω σε ένα ηφαίστειο …η καταιγίδα είναι στον ορίζοντα».

Ήταν η περίοδος μετά την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπου μέσα σε λίγες εβδομάδες εκδηλώθηκαν επαναστατικά κινήματα σε όλη την Ευρώπη. Ήταν ίσως η μοναδική φορά στην ιστορία του σύγχρονου κόσμου που η διάδοσή της ήταν τόσο γρήγορη και πλατιά διασχίζοντας σύνορα, χώρες και ωκεανούς. Το ερώτημα είναι αν ο πρόεδρος Μακρόν είχε στον νου του τις συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο της δήλωσης του συμπατριώτη του.

Μπορεί τον ίδιο καιρό ο Μαρξ και ο Ένγκελς να διατύπωναν τις βασικές αρχές της “προλεταριακής επανάστασης”, όμως η επανάσταση του 1848, που έμελλε να είναι η τελευταία επανάσταση στην Δύση, απέτυχε δημιούργησε τα ερείσματα για σημαντικές αλλαγές, όπως η κατάργηση της δουλοπαροικίας. Όμως, έβαλε τις βάσεις για την πραγματοποίηση πολιτικών αιτημάτων, όπως του φιλελευθερισμού, του δημοκρατικού ριζοσπαστισμού και του εθνικισμού τα εβδομήντα χρόνια που ακολούθησαν την περίοδο των επαναστάσεων μέσα από τις διεκδικήσεις και την στάση των “μετριοπαθών”.

Βασικό επακόλουθο ήταν η συσπείρωση της μεσαίας και μετριοπαθούς μεσαίας τάξης, απέναντι στην επαναστατική βάση που αποτελείτο από αδιάλλακτους εργάτες και η ανάδειξη ενός οικονομικού μετασχηματισμού που έλαβε εκπληκτικές διαστάσεις μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1870. Ο καινούργιος κόσμος του “εμπορικού κύκλου”, τον οποίο μόνον οι σοσιαλιστές ως εκείνη την στιγμή αναγνώριζαν ως βασικό τρόπο της καπιταλιστικής οικονομίας, σε συνδυασμό με την αναπτυξιακή έκρηξη, είχε βαρυσήμαντες πολιτικές επιπτώσεις. Σήμερα, βέβαια η “μετριοπαθής” μεσαία τάξη συρρικνώνεται παγκοσμίως με ταχείς ρυθμούς, ενώ η αντιμετώπιση της έννοιας εργασία είναι δυνατόν να παραπέμψει σε σκληρές “πιεστικές” πραγματικότητες παλαιότερων εποχών.

Η αλυσίδα των κρίσεων

Σκοπός της παράθεσης των ιστορικών αυτών δεδομένων, μίας εποχής όπου διαμορφωνόταν ως έννοια ο καπιταλισμός, δεν είναι η ιστορική αναδρομή, αλλά η υπενθύμιση για άλλη μία φορά πως ο ιστορικός κύκλος των οικονομικών και κοινωνικών μεταβολών έχει μία τάση να επαναλαμβάνεται. Ειδικά αν αναλογισθούμε πως μετά την περίοδο των μεγάλων μεταβολών και της εκπληκτικής ανάπτυξης, προκλήθηκε η Μεγάλη Ύφεση που συνήθως τοποθετείται χρονικά στην περίοδο 1873-1896. Η επόμενη ήλθε κατά το Κραχ του 1929, σηματοδοτώντας περίπου τριακονταετείς κύκλους.

Σήμερα, η ταχύτητα των πληροφοριών, αλλά και η αλληλοσύνδεση των αγορών, έχουν μειώσει σημαντικά τον κύκλο εμφάνισης. Εξαιτίας δε της τεράστιας ρευστότητας που έχει διοχετευθεί στο παγκόσμιο σύστημα οι κρίσεις αυτές κάθε φορά εμφανίζουν εντονότερα χαρακτηριστικά και επιπτώσεις στις οικονομίες και κοινωνίες οδηγώντας επί της ουσίας σε εκ νέου σχεδιασμό πολιτικών και μηχανισμών. Όχι πάντα πετυχημένο. Οι μικρές κρίσεις ξεπερνούνται με μικρής έκτασης παρεμβάσεις επανασχεδιασμού. Οι μεγάλες όμως, όπως αυτή που έχουμε αρχίσει να βιώνουμε, απαιτούν συνολικό επανασχεδιασμό και κάθετες παρεμβάσεις μεγάλου εύρους. Άλλωστε, όπως αναδεικνύεται από την μελέτη της ιστορίας οι μεγάλες μεταβολές πραγματοποιούνται με επαναστατικές προσεγγίσεις.

Εν αναμονή των επαναστάσεων που…δεν θα έλθουν, με αποτέλεσμα η κρίση στην οποία αναφέρθηκε ο Μακρόν να μην είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί με ταχύτητα ώστε να προκληθεί μία νέα αναπτυξιακή πορεία, θα πρέπει να μιλήσουμε καθαρά πολιτικά. Ίσως αναδειχθεί έτσι μία “πονηρή” πραγματικότητα, όπου ο στόχος του περιορισμού των κρίσεων σε μικρές βραχυπρόθεσμες και όχι επιδίωξη μόνιμων λύσεων με μακροπρόθεσμο ορίζοντα, ίσως έχει σχέση με το γεγονός ότι στο πίσω μέρος κάθε πολιτικού βρίσκεται η εκλογή του.

Όταν ο χρόνος αυτός προσδιορίζεται από δύο (στις ΗΠΑ) έως τέσσερα ή πέντε χρόνια στις υπόλοιπες χώρες, γίνεται αντιληπτό πως “η ψυχολογία της εκλογής”, αποτελεί βασική τροχοπέδη στην ανάδειξη μακροπρόθεσμων πολιτικών. Αποτέλεσμα αυτού είναι η ενίσχυση του φαύλου κύκλου και της σταδιακής έντασης των προβλημάτων και κρίσεων.

Ο νέος μαύρος κύκλος

Μπορεί ο πρόεδρος Μακρόν να μην προχώρησε στην δήλωσή του έχοντας στον νου του τον ντε Τοκβίλ. Το γεγονός όμως ότι η πανδημία, η κρίση της εφοδιαστικής αλυσίδας, το Ουκρανικό και η συνεπακόλουθη ενεργειακή κρίση συνιστούν την “τέλεια καταιγίδα”, καθιστά τον Γάλλο πολιτικό επίκαιρο. Αυτό όμως για το οποίο σήμερα δεν προβάλλεται ως άμεση προτεραιότητα, είναι το αναμενόμενο πρόβλημα της ανεργίας, καθώς και των κοινωνικών επιπτώσεων της κρίσης. Ξαναζούμε (οι κύκλοι επαναλαμβάνονται) το ’70, με προοπτική στασιμοπληθωρισμού στις περισσότερες οικονομίες και μία επανάληψη των διεθνών προεκτάσεων αυτής.

Σίγουρα βρισκόμαστε σε μία φάση με πολλές πολυπλοκότητες που οι πολιτικοί προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν. Μία φάση όπου οι συνθήκες και η αγορά εργασίας βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο, ενώ το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα εισέρχεται σε φάση επανασχεδιασμού, για πρώτη φορά μετά 1944 και το Breton Woods, αλλά και το 1971 με την κατάργηση από πλευράς ΗΠΑ της μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό.

Οι πολιτικοί όμως, κινδυνεύουν να χαθούν στην ανάγνωση των πραγματικών αιτιών του πληθωρισμού, ενώ η οριοθέτηση στόχου πληθωρισμού 2% απλά αναδεικνύει μία στόχευση που, ενώ παρουσιάζεται ως ήπια προσαρμογή, δεν είναι δυνατόν να είναι αποτελεσματική αν δε προκληθεί βίαιη προσαρμογή, με ότι και αν αυτό συνεπάγεται. Άλλωστε, ο J. Powell στις πρόσφατες δηλώσεις του στο Jackson Hole, δεν άφησε καμία αμφιβολία για το τι πρόκειται να ακολουθήσει.

Προς το παρόν, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος επανάστασης όπως το 1848 στην Ευρώπη, ο μόνος πολιτικός που ανάδειξε με την δήλωση του την επερχόμενη πραγματικότητα είναι ο Μακρόν. Θα ήταν όμως ποιο αποτελεσματικός στο μήνυμα που ήθελε να περάσει αν χρησιμοποιούσε αυτούσια τα λόγια του Ντε Τοκβίλ : «Κοιμόμαστε πάνω σε ένα ηφαίστειο …η καταιγίδα είναι στον ορίζοντα».

από slpress