Η θεαματική επιστροφή του «μεγάλου κράτους» - Τα θετικά και τα αρνητικά της νέας οικονομίας που γεννά η πανδημία

Γράφει ο Βασίλης Γαλούπης

Μέσα σε λίγες μόλις εβδομάδες ένας μικροσκοπικός ιός μεταμόρφωσε ολόκληρη τη Δύση. Τα κράτη έκλεισαν τις επιχειρήσεις. Υποσχέθηκαν τρισεκατομμύρια για να κρατήσουν με μηχανική υποστήριξη την οικονομία ζωντανή. Σε χώρες της Ασίας, όπως η Σιγκαπούρη και η Ν. Κορέα, το ιατρικό απόρρητο και η ηλεκτρονική ιδιωτικότητα πρόκειται να παραμεριστούν πλήρως. Είναι η πιο εντυπωσιακή επέκταση κρατικής ισχύος μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το ένα ταμπού μετά το άλλο σπάνε. Το μέγεθος και ο ρόλος των κρατών στην οικονομία αλλάζουν μέσα σε λίγες ώρες. Στην Αμερική το Κογκρέσο «περνάει» ένα πακέτο αξίας 2 τρισ. δολ., το 10% του ΑΕΠ, τα διπλάσια δηλαδή από αυτά που είχαν υποσχεθεί στο οικονομικό κραχ του 2008. Οι κεντρικές τράπεζες τυπώνουν χρήμα και το χρησιμοποιούν για να αγοράσουν αξίες που στο πρόσφατο παρελθόν απέρριπταν ως «σκουπίδια». Τουλάχιστον για ένα διάστημα η βασική έγνοια των κυβερνήσεων θα είναι να αποτρέψουν τις χρεοκοπίες.

Κάθε χώρα συνειδητοποίησε ότι είναι απαραίτητο η πολιτεία να δράσει αποφασιστικά. Το «μεγάλο κράτος» είναι, τελικά, που χρειάζεται για να αντιμετωπιστεί η πανδημία. Και η Ιστορία δείχνει ότι ύστερα από κρίσεις το κράτος δεν συρρικνώνεται, δεν επιστρέφει στα προηγούμενα μεγέθη ούτε απεμπολεί το έδαφος που «κατέκτησε». 

Αυτό, όμως, δηλαδή αν το κράτος θα επιστρέψει ή όχι στην «καθημερινή ρουτίνα» του, θα έχει συνέπειες και στην οικονομία, αλλά δυνητικά και στην επιτήρηση των πολιτών.

Δεν είναι τυχαίο ότι το κράτος μεγαλώνει στις κρίσεις. Στην πανδημία μόνο οι κυβερνήσεις μπορούν να κινητοποιήσουν και να εξαναγκάσουν πόρους γρήγορα και σε μεγάλη κλίμακα. Σήμερα οι κυβερνήσεις είναι απαραίτητο να εφαρμόσουν το κλείσιμο επιχειρήσεων και την απομόνωση του πληθυσμού με πρωτοφανώς σκληρά μέτρα καραντίνας για να αναχαιτιστεί η πορεία του ιού.

Σε αυτές τις συνθήκες μόνο οι κυβερνήσεις μπορούν να αντισταθμίσουν την οικονομική κατάρρευση. Στην ευρωζώνη και στην Αμερική το ΑΕΠ αναμένεται να πέσει 5% - 10%, αν όχι περισσότερο.

Εξαπλώνεται σαν πυρκαγιά

Ένας βασικός λόγος που τα κράτη άλλαξαν τόσο ραγδαία είναι ότι ο κορωνοϊός εξαπλώνεται σαν την πυρκαγιά. Μέσα σε τρεις μήνες και κάτι διαδόθηκε από μια αγορά στην Ουχάν της Κίνας σε σχεδόν κάθε χώρα του κόσμου. Πολίτες και κυβερνήσεις έχουν τρομοκρατηθεί από τις περιπτώσεις της Ιταλίας και της Ισπανίας, όπου οι τεράστιοι αριθμοί των βαριά ασθενών γονάτισαν δυο παγκόσμιας κλάσης συστήματα Υγείας.

Αυτός ο φόβος είναι ο δεύτερος λόγος για την τόσο γρήγορη αλλαγή των κρατών. Η κυβέρνηση στη Βρετανία επιχείρησε να καθυστερήσει τα μέτρα με την ελπίδα ότι θα μπορέσει να ελαχιστοποιήσει την κρατική παρέμβαση. Επί της ουσίας, δηλαδή, να μην φρενάρει την οικονομία, με κόστος εκατόμβες νεκρών και το γονάτισμα του συστήματος Υγείας. 

Η Γαλλία, αντίθετα, πέρασε την προηγούμενη εβδομάδα νόμο που δίνει στην κυβέρνηση την εξουσία όχι μόνο να ελέγχει τις μετακινήσεις των πολιτών, αλλά να διαχειρίζεται τις τιμές και να επιτάσσει αγαθά. Ο Μακρόν είδε τα ποσοστά δημοφιλίας του να εκτινάσσονται πρώτη φορά ύστερα από καιρό.

Στις περισσότερες χώρες του κόσμου το κράτος μέχρι στιγμής αντέδρασε στον κορωνοϊό με ένα μείγμα επιβολής έκτακτων μέτρων, όπως π.χ. η καραντίνα, και ισχυρών οικονομικών ενέσεων στήριξης. Όσο, όμως, προχωράει η πανδημία είναι πιθανό να δούμε σε κάποιες περιπτώσεις κράτη που θα εκμεταλλευτούν πλήρως τη δυνατότητα που έχουν να παρακολουθούν τους πολίτες χρησιμοποιώντας τα data τους. 

Το Χονγκ Κονγκ ήδη αξιοποιεί εφαρμογές σε τηλέφωνα οι οποίες δείχνουν πού βρίσκεται ο κάτοχος του κινητού, ώστε να εφαρμόζουν άμεσα την καραντίνα. Η Νότια Κορέα λέει ότι η αυτόματη ιχνηλάτηση των επαφών των νέων κρουσμάτων μέσω χρήσης της τεχνολογίας των κινητών τηλεφώνων δίνει αποτελέσματα σε 10 λεπτά, αντί για 24 ώρες με τις άλλες «παραδοσιακές» μεθόδους.

Η συλλογή και διαχείριση data κρίθηκε απαραίτητη στη μάχη κατά της πανδημίας. Όμως απαιτεί από το κράτος να έχει απεριόριστη πρόσβαση στα ιατρικά και ηλεκτρονικά αρχεία των πολιτών. 

Ο πειρασμός για κάποιες, κυρίως αυταρχικές, κυβερνήσεις θα είναι να χρησιμοποιούν την παρακολούθηση και μετά την πανδημία, όπως η αντιτρομοκρατική νομοθεσία επεκτάθηκε και μετά τις επιθέσεις στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης. Αντίθετα δεν αναμένονται τέτοιες κρατικές «υπερβολές» σε όσες χώρες συνειδητοποιούν ότι μια «κυβέρνηση πανδημίας» δεν είναι κατάλληλη και για την καθημερινότητα.

Επιθυμητές κι ανεπιθύμητες αλλαγές

Η τεράστια αύξηση της ισχύος του κράτους συνέβη απότομα και ραγδαία. Ίσως να είναι μόνο προσωρινή και μετά την επάνοδο στη φυσιολογική ζωή να μην αφήσει κανένα σημάδι. Όμως το μέγεθος της πανδημίας καθιστά την κατάσταση που ζούμε περισσότερο σαν έναν πόλεμο. Ακόμα και η Μεγάλη Ύφεση του 1929 δείχνει ήπια σε σχέση με τις σημερινές συνθήκες.

Σε αυτές τις περιπτώσεις η πρακτική και το παρελθόν διδάσκουν ότι οι κρίσεις τείνουν να οδηγούν στην παγίωση του «μεγαλύτερου κράτους» με περισσότερες εξουσίες, ευθύνες, αλλά και απαίτηση για πολύ περισσότερους φόρους, τους οποίους εν τέλει θα κληθούν να πληρώσουν οι πολίτες στο κράτος.

Μην ξεχνάμε, όπως αναφέρει ο «Economist», ότι ο φόρος εισοδήματος, τα ασφαλιστικά συστήματα και οι κρατικοποιήσεις γεννήθηκαν από κρίσεις και μεγάλους πολέμους. Ο Καναδάς εισήγαγε τον φόρο εισοδήματος το 1917 ως «έκτακτο» και προσωρινό μέτρο για να χρηματοδοτηθεί ο πόλεμος. Ήταν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αυτός που δημιούργησε την έννοια των διά βίου συστημάτων υγείας και πρόνοιας.

Κάποιες από τις τωρινές αλλαγές θα είναι επιθυμητές. Θα ήταν ζωτικής σημασίας οι κυβερνήσεις να προετοιμαστούν για την επόμενη πανδημία, που σημαίνει ότι θα επενδύσουν ξανά στα όλο και πιο απαξιωμένα δημόσια συστήματα Υγείας. Άλλες αλλαγές, όμως, ίσως να μην είναι αρεστές σε όλους, τουλάχιστον όχι στα κράτη του ευρωπαϊκού Βορρά. Ένα παράδειγμα θα είναι το – ενδεχομένως αναπόφευκτο πια – μερικό ξήλωμα του Συμφώνου Σταθερότητας για την ευρωζώνη, το οποίο επιβάλλει πειθαρχία στον δανεισμό των κρατών - μελών.

Νέα εποχή για τα χρέη

Στην πραγματικότητα τα κράτη πρόκειται να μπουν σε μια νέα εποχή όσον αφορά τη διαχείριση του δημόσιου χρέους. Όσο τα κρούσματα του κορωνοϊού θα πληθαίνουν και η οικονομική δραστηριότητα θα βυθίζεται στην κατάψυξη, οι κυβερνήσεις θα πράττουν σωστά όταν ρίχνουν ό,τι μέσα διαθέτουν για να περιορίσουν το ανθρώπινο και οικονομικό κόστος της πανδημίας. 

Το βέβαιο, όμως, είναι ότι αυτή η κρίση θα εκτινάξει τα δημόσια χρέη σε τελείως νέα μεγέθη και θα γονατίσει τις «πραγματικές οικονομίες», με εκτίναξη της ανεργίας σε επίπεδα που ενδεχομένως δεν έχει δει η Δύση από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Σίγουρα η τρέχουσα κρίση είναι αυτή που ταρακουνάει για πρώτη φορά σε τέτοιο βαθμό την οικονομία επί παγκοσμιοποίησης. Τα νερά για την επόμενη μέρα είναι αχαρτογράφητα. 

Στη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα οι πιο σφοδρές παγκόσμιες κρίσεις οδήγησαν, στη συντριπτική πλειονότητά τους, σε μεγάλης κλίμακας δανεισμό από τις κυβερνήσεις, αλλά και σε αλλαγές, συχνά ριζοσπαστικές, στον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονταν τους πιστωτές τους. 

Ο «Economist» εκτιμά ότι κάποιες οικονομίες χωρών θα βρεθούν ξαφνικά με δημόσια χρέη πολύ πάνω από το 150% του ΑΕΠ τους. Η πανδημία μπορεί να σημαίνει ότι βρισκόμαστε στην αφετηρία μιας νέας εποχής για τα δημόσια χρέη. Το τι ακριβώς θα φέρει αυτή η περίοδος δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο, αλλά είναι πολύ πιθανό η «μετά τον κορωνοϊό εποχή» να προσομοιάζει με την εποχή μετά τον πόλεμο.

Ξανά σύνορα

Οι δοκιμασίες της πανδημίας μπορεί να σηκώσουν σύνορα σε αγαθά, κεφάλαια και εργατικό δυναμικό όταν θα λήξουν τα lockdown. Η ανάπτυξη ίσως αποδειχθεί πολύ δύσκολο να ξαναπάρει μπροστά εν όσω θα μπαίνει σε ύφεση η πανδημία. Μια αναιμική οικονομική ανάρρωση θα ωθήσει τις κεντρικές τράπεζες να χρηματοδοτήσουν μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα με υπέρογκα ποσά σε σταθερή βάση.

Θα δούμε επίσης, εκτιμά ο «Economist», κάποιες χώρες να καταφεύγουν στην πολιτική της αυτάρκειας. 

● Κάποιες φοβούνται ότι θα ξεμείνουν από πρώτες ύλες για την παραγωγή φαρμάκων, πολλά από τα οποία φτιάχνονται στην Κίνα.

● Η Ρωσία ήδη επέβαλε προσωρινή απαγόρευση στην εξαγωγή σιτηρών. 

● Η Γαλλία, βλέποντας τον κορωνοϊό να διαβρώνει την Κοινή Αγορά, προσπαθεί να εξασφαλίσει την παροχή τροφίμων για τους πολίτες της. Ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών έδωσε εντολή αγωνίας προς τα σούπερ μάρκετ της χώρας του: «Στοκάρετε γαλλικά προϊόντα».

Η γαλλική Ομοσπονδία Εμπορίου και Διανομής (La Féderation du Commerce et de la Distribution) ανακοίνωσε ότι, άπαξ και τα εισαγόμενα φρέσκα προϊόντα εξαντληθούν από τα ράφια των σούπερ μάρκετ, δεν πρόκειται να αντικατασταθούν λόγω της καθίζησης της εγχώριας παραγωγής. «Το να αναθέτουμε την τροφοδοσία μας και τη διασφάλιση επάρκειας σε τρόφιμα σε άλλους είναι τρέλα. 

Πρέπει να ανακτήσουμε τον έλεγχο» δήλωσε ο Μακρόν. 

Η Ευρώπη έχει δημιουργήσει μια περίπλοκη αγορά γεωργικών προϊόντων διατροφής που συνδέεται με διασυνοριακές αλυσίδες εφοδιασμού, οι οποίες τώρα, όμως, έσπασαν εξαιτίας των κλειστών συνόρων λόγω κορωνοϊού, και έτσι η κίνηση της Γαλλίας να εστιάσει στο εσωτερικό της για τον εφοδιασμό της με τρόφιμα αποτελεί ανάγκη για την ίδια, αλλά λόγο ανησυχίας για τις Βρυξέλλες.

Ριζοσπαστικές πολιτικές

Η γενική εικόνα σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες είναι ότι τα κράτη, για να μην καταστραφούν οι οικονομίες τους, ρίχνουν στη μάχη νέες ριζοσπαστικές οικονομικές πολιτικές. 

Διοχετεύουν μεγάλα ποσά σε επιχειρήσεις δίνοντάς τους εγγυήσεις και φθηνά δάνεια σε μια προσπάθεια να διατηρηθούν θέσεις εργασίας και να μην χρεοκοπήσουν. Πολλές κυβερνήσεις, ειδικά σε ευρωπαϊκές χώρες, πληρώνουν τους μισθούς εργαζομένων που η δουλειά τους ανεστάλη. 

Το αμερικανικό πακέτο στήριξης συμπεριλαμβάνει δάνεια σε μικρές επιχειρήσεις, τα οποία θα χαριστούν αν οι εργοδότες δεν απολύσουν εργαζομένους. Στην Αμερική οι πολίτες θα λάβουν επίσης ένα τσεκ αξίας 1.200 δολαρίων.

Η συντριπτική πλειονότητα των οικονομολόγων στηρίζει αυτά τα μέτρα. Ουσιαστικά είναι τα μόνα που θα μπορούσαν να διατηρήσουν την οικονομία εν ζωή μέσα σε ένα τεχνητό κώμα λόγω της πανδημίας. Οι πιθανές οικονομικές συνέπειες της πανδημίας, όμως, φτάνουν πολύ μακρύτερα από τον ρόλο του κράτους. Οι χώρες θα μπορούσαν να γίνουν λιγότερο ανοιχτές σε μετανάστες καθώς τα σύνορά τους ήδη έχουν υψωθεί ξανά. 

Όλο και περισσότερες χώρες, εξάλλου, ίσως προσπαθήσουν να γίνουν αυτάρκεις όσον αφορά την παραγωγή στρατηγικής σημασίας αγαθών, από φάρμακα και φαρμακευτικά είδη μέχρι χαρτί υγείας, συνεισφέροντας έτσι σε αναδίπλωση της παγκοσμιοποίησης. Επί αιώνες οι κανόνες του παιχνιδιού ορίζονταν από μεγάλες κρίσεις ή πολέμους. Τώρα είναι προ των πυλών άλλη μια μεγάλη αλλαγή ρότας της παγκόσμιας οικονομίας.

από topontiki