Η γέννηση της τραγωδίας - Φρειδερίκος Νίτσε εναντίον του Σωκράτη

 

Συγγραφέας: Φρειδερίκος Νίτσε
Βιβλίο         : Η γέννηση της τραγωδίας
Εκδόσεις     : Κάκτος
  
Σελίδες 165-171

-13-

Οι σύγχρονοι δεν μπόρεσαν να μη δουν τη στενή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Ευριπίδη, και η πιο εύγλωττη έκφραση αυτής της διορατικότητας τους περιέχεται στην αθηναϊκή παράδοση που ήθελε τον Σωκράτη συνεργάτη του Ευριπίδη. Τα δύο τους ονόματα αναφέρονταν το ένα κοντά στο άλλο από τους νοσταλγούς του παλιού καλού καιρού, όταν απαριθμούσαν τους δημαγωγούς της εποχής τους, με την επίδραση των οποίων η αρχαία και τραχιά σωματική και ηθική ρώμη των Μαραθωνομάχων θυσιαζόταν όλο και πιο πολύ σ' έναν αμφίβολο ρασιοναλισμό, ολέθριο για τα σώματα και τις ψυχές. Με τέτοιο μισο-αγανακτισμένο μισο-περιφρονητικό τόνο εξακολούθησε η αριστοφανική κωμωδία να μιλάει γι' αυτούς τους δύο άντρες, προς μεγάλο φόβο των συγχρόνων, που θα εγκατέλειπαν πρόθυμα τον Ευριπίδη, αλλά δυσανασχετούσαν όταν έβλεπαν τον Σωκράτη να εμφανίζεται από τον Αριστοφάνη ως ο πρώτος και μεγαλύτερος από τους σοφιστές, ο καθρέφτης και η σύνοψη όλων των σοφιστικών τάσεων. Μοναδική τους παρηγοριά ήταν τότε να δυσφημήσουν τον ίδιο τον Αριστοφάνη σαν έναν ψεύτη και έκλυτο Αλκιβιάδη της ποίησης. Χωρίς να θέλω εδώ να υπερασπιστώ τον Αριστοφάνη εναντίον τέτοιων επιθέσεων, θα εξακολουθήσω να αποδεικνύω, στηριζόμενος στο αίσθημα των αρχαίων, τη στενή αλληλεγγύη του Σωκράτη με τον Ευριπίδη, μη λησμονώντας πως ο Σωκράτης, ο εχθρός  της τραγικής τέχνης, απέφευγε να πηγαίνει στις παραστάσεις δραμάτων, εκτός αν παιζόταν ένα νέο έργο του Ευριπίδη. Όμως η πιο διάσημη προσέγγιση των δύο αυτών ονομάτων υπάρχει στο μαντείο των Δελφών, που χαρακτήριζε τον Σωκράτη σαν τον σοφότερο των ανθρώπων, προσθέτοντας πάντως ότι στον μεγάλο διαγωνισμό της σοφίας το δεύτερο βραβείο έπρεπε να δοθεί στον Ευριπίδη.

Ο Σοφοκλής αναφερόταν στην τρίτη θέση του καταλόγου, σαν αυτός που μπορούσε να υπερηφανευτεί απέναντι στον Αισχύλο πως έπραττε το σωστό επειδή γνώριζε το σωστό. Είναι φανερό πως ο βαθμός σαφήνειας μιας τέτοιας γνώσης ήταν εκείνο που διάκρινε τους τρεις αυτούς άνδρες σαν τους πιο "συνειδητούς" της εποχής τους.

Όμως τον πιο αποφασιστικό λόγο για την έκφραση αυτής της νέας και εξαιρετικής αξίας της γνώσης και φωτεινής αυτοσυνείδησης τον είπε ο Σωκράτης, όταν ανακάλυψε πως ήταν ο μόνος που ομολόγησε ότιουδέν οίδε, ενώ στις κριτικές περιπλανήσεις του μέσα στην Αθήνα συναντούσε παντού, στους ρήτορες, τους ποιητές και τους καλλιτέχνες, την ψευδαίσθηση της γνώσης. Ανακάλυψε, προς μεγάλη του έκπληξη, πως αυτοί οι διάσημοι άνθρωποι δεν είχαν σίγουρες και σωστές γνώσεις, ακόμα και σε ό,τι αφορούσε το επάγγελμα τους, που το ασκούσαν μόνο με το ένστικτο. "Μόνο με το ένστικτο": Εδώ αγγίζουμε την καρδιά και το κέντρο της σωκρατικής άποψης. Μ' αυτά τα λόγια ο σωκρατισμός καταδικάζει την υπάρχουσα τέχνη και την υπάρχουσα ηθική. Όπου κι αν ρίξει τα ερευνητικά του βλέμματα, διαπιστώνει την έλλειψη συνειδητής καθαρότητας και τη δύναμη της αυταπάτης, και συμπεραίνει απ' αυτή την έλλειψη πως καθετί που υπάρχει είναι στο βάθος παράλογο και καταδικαστέο. Ξεκινώντας απ' αυτό το δεδομένο, ο Σωκράτης πίστεψε πως θα έπρεπε να διορθώσει την πραγματικότητα. Προχωρεί ολομόναχος, μ' ένα ύφος περιφρονητικό και αγέρωχο, σαν ο πρόδρομος μιας κουλτούρας, μιας τέχνης, μιας ηθικής που ήταν τελείως διαφορετικές, ενώ ο κόσμος όπου ζούσε ήταν τέτοιος ώστε θα ήμαστε πολύ ευτυχισμένοι αν κατορθώναμε ν' απολαύσουμε και τα τελευταία του λείψανα.

Αυτή είναι η περίεργη βαθύτερη σκέψη για τον Σωκράτη που μας παρακινεί να ξαναρχίζουμε αδιάκοπα τη μελέτη της σκέψης και των προθέσεων αυτής της προσωπικότητας, της πιο αινιγματικής μορφής του αρχαίου κόσμου. Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος που τολμάει να αρνιέται μόνο αυτός ο άνθρωπος που τολμάει να αρνιέται μόνο αυτός την ψυχή της Ελλάδας όπως μας εμφανίζεται στον Όμηρο, στον Πίνδαρο και στον Αισχύλο, στον Περικλή, στην Πυθία, στον Διόνυσο, αυτή την ψυχή που το απίστευτο βάθος της, το υπέροχο ύψος της, προκαλούν τον έκπληκτο σεβασμό μας; Ποια δαιμονική δύναμη του επιτρέπει να σκορπίζει στη σκόνη το μαγικό πιοτό; Ποιος είναι αυτός ο ημίθεος που ο αθέατος χορός των ευγενέστερων ανθρώπινων υπάρξεων αναγκάζεται να του φωνάξει: "Αλίμονο, αλίμονο! Αυτόν τον τόσο ωραίο κόσμο τον γκρέμισες με μια απότομη κίνηση του χεριού σου! Και τώρα πέφτει, σωριάζεται!"

Το κλειδί της ψυχής του Σωκράτη μας προσφέρεται σ' εκείνο το παράξενο φαινόμενο που ο ίδιος ονόμαζε "δαιμόνιο" του. Σε μερικές περιστάσεις, όταν η εξαιρετική πνευματική του διαύγεια δίσταζε, ξανάβρισκε την αυτοπεποίθηση του, χάρη στη θεϊκή φωνή, όταν ακούγεται, τον προειδοποιεί πάντα να απέχει από ορισμένες πράξεις. Σ' αυτή την ασυνήθιστη φύση, η ενστικτώδης φρόνηση δεν εκδηλώνεται παρά για να αντιτάσσεται πότε πότε στη συνειδητή νόηση. Ενώ σε όλους τους δημιουργικούς ανθρώπους το ένστικτο αποτελεί μια θετική και δημιουργική δύναμη και η συνείδηση μια δύναμη κριτική και αρνητική, στον Σωκράτη το ένστικτο γίνεται κριτικό και η συνείδηση δημιουργική - πρόκειται για κάτι αληθινά τερατώδες per defectum, από αδυναμία! η αλήθεια είναι ότι διαπιστώνουμε εδώ μια τεράστια έλλειψη της φυσικής διάθεσης προς το μυστικισμό, τόσο ώστε θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει τον Σωκράτη σαν τον τύπο του μη μυστικοπαθούς ανθρώπου, στον οποίο το λογικό στοιχείο είναι υπερβολικά αναπτυγμένο από μια ιδιαίτερη υπερτροφία, όπως στον μυστικοπαθή είναι υπερβολικά αναπτυγμένη η ενστικτώδης φρόνηση. Από την άλλη μεριά όμως, η δύναμη της αυτοσυνείδησης έλειπε εντελώς απ' αυτό το παρορμητικό ένστικτο της λογικής που εμφανίζεται στον Σωκράτη. Αυτός ο ανεμπόδιστος χείμαρρος μοιάζει με δύναμη της φύσης. Κυλάει με σφοδρότητα σαν αυτή που συναντάμε, προς μεγάλη μας έκπληξη και τρόμο, στις πιο ασυγκράτητες παρορμήσεις του ενστίκτου. Όποιος, διαβάζοντας τον Πλάτωνα, ένιωσε να περνάει από πάνω του η πνοή αυτής της θεϊκής απλότητας και σιγουριάς της σωκρατικής διδασκαλίας για τη ζωή, θα ομολογήσει πως ο φοβερός κινητήριος τροχός της σωκρατικής λογικής κινείται, κατά κάποιο τρόπο, πίσω από τον Σωκράτη, και πως όλ' αυτά πρέπει να τα δει κανείς "μέσω" του Σωκράτη, σαν μέσω ενός φαντάσματος. Αλλά και ο ίδιος ο Σωκράτης διαισθανόταν αυτή την κατάσταση, και τούτο το βλέπει κανείς πολύ καλά από την ευγενική σοβαρότητα με την οποία υπερηφανευόταν, ακόμα και μπροστά στους δικαστές του, για τον θεϊκό του προορισμό. Ήταν εντελώς αδύνατο να τον διαψεύσει κανείς σ' αυτό το σημείο, όπως και να επιδοκιμάσει τη διαλυτική και καταστρεπτική του επίδραση πάνω στα ένστικτα. Μπροστά σ' αυτό το άλυτο δίλημμα, δεν έμενε, όταν τον οδήγησαν στον Άρειο Πάγο, παρά να του επιβάλλουν μια μόνο ποινή, την εξορία. Θα μπορούσαν να τον διώξουν έξω από τα σύνορα, σαν κάτι το εντελώς αινιγματικό, αταξινόμητο, ανεξήγητο, χωρίς οι μεταγενέστεροι να μπορούν να κατηγορούν τους Αθηναίους για μια στυγερή πράξη. Το ότι όμως του επιβλήθηκε η ποινή του θανάτου και όχι η εξορία, φαίνεται να είναι κάτι που το επιδίωξε ο ίδιος ο Σωκράτης, με πλήρη συνείδηση αυτού που έκανε, και χωρίς να δοκιμάζει μπροστά στο άγνωστο την ενστικτώδη φρίκη της φύσης. Βάδισε στο θάνατο με την ίδια γαλήνη που είχε, όπως λέει ο Πλάτων, όταν έφευγε, όπως ο τελευταίος συνδαιτυμόνας, από το Συμπόσιο, στο γλυκοχάρμα της αυγής, για ν' αρχίσει μια καινούργια μέρα, ενώ πίσω του, στα καθίσματα ή καταγής, οι ομοτράπεζοι του κοιμούνταν και ονειρεύονταν τον αληθινό ερωτικό Σωκράτη. Ο θνήσκων Σωκράτης έγινε το νέο ιδανικό, ανυποψίαστο ως τότε, της ευγενικής ελληνικής νεότητας. Κι ο ίδιος ο Πλάτων, ο τύπος αυτός του Έλληνα εφήβου, προσκύνησε γονατιστός την εικόνα τούτη, με όλο το πάθος της ονειροπόλας ψυχής του.

ΠΗΓΗ: protagorasnews


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Από το Blogger.