Άρτος και θεάματα - εμβόλια και αθλήματα

 Όραμα μεγάλο πάνω απ’ τους δρόμους, σα φύλλα του

φθινοπώρου σκόρπιζαν οι ζητωκραυγές.
Η πόλη είχε χαθεί κάτω απ’ τα φώτα, τις σημαίες, τη
βουή. Γιορτάζαμε τη νίκη.

Όμως την ίδια ώρα κάποιος σηκώνεται μες στο σιωπηλό
σπίτι, δεν ανάβει φως, ντύνεται και κάθεται στο
σκοτάδι.
Κανείς δεν μπορεί να τον βοηθήσει.

Τ. Λειβαδίτης, Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα

Τι κοινό μπορεί να έχει άραγε το VAR [1] στο ποδόσφαιρο με τη διαχείριση του κορωνοϊού; Το ερώτημα δεν είναι προβοκατόρικο (όχι πολύ, τέλος πάντων). Σε μια πρώτη ανάγνωση, η απάντηση μοιάζει τετριμμένη. Είτε δεν υπάρχει κανένα κοινό είτε υπάρχουν τόσες πολλές συνδέσεις που καθιστούν εν τέλει το ερώτημα άνευ σημασίας. Υποστηρίζουμε ότι υπάρχει ένας ευμεγέθης κοινός τόπος και ότι τα νήματα που συνδέουν αυτές τις δύο φαινομενικά ασύνδετες πλευρές του κοινωνικού μπορεί να είναι μεν δυσδιάκριτα, ωστόσο είναι υπαρκτά και μάλιστα αρκετά ανθεκτικά. Υπάρχει ένας συγκεκριμένος ιστός σημασιών και πρακτικών που επιτρέπει τη μετάβαση από το VAR στον κορωνοϊό και πάλι πίσω. Ας επαναδιατυπώσουμε το ερώτημα με έναν λίγο διαφορετικό τρόπο. Από τη μία πλευρά έχουμε τον έναν πόλο, το ένα σημείο σύγκλισης αυτών των νημάτων: τον θεσμό του ποδοσφαίρου (ή και όποιου άλλου αθλήματος) με τις όποιες πρακτικές διαμόρφωσης και περι-γραφής των σωμάτων και των συμπεριφορών - κατ’ αρχάς των αθλητών, αλλά όχι μόνο. Από την άλλη, μια πρωτοφανή εκστρατεία βιοπολιτικής διαχείρισης των πληθυσμών η οποία, αφού πρώτα μετέτρεψε τα σπίτια σε φυλακές με προβλεπόμενες ώρες προαυλισμού, τώρα φιλοδοξεί να αιχμαλωτίσει τα ίδια τα κύτταρα υπάγοντάς τα άμεσα στη λογική του κεφαλαίου. Μήπως, διατυπωμένο έτσι, το ερώτημα αφήνει να διαφανεί ότι ίσως και να υπάρχει ένα κοινό έδαφος πίσω από τη λογική του (επαγγελματικού) αθλητισμού και αυτή της ιατρικής;

Η κυρίαρχη αντίληψη περί της λειτουργίας και της καταγωγής του αθλητισμού τον βλέπει σαν μια ανθρωπολογική σταθερά με τη γέννησή του να χάνεται κάπου στα βάθη των αιώνων. Σχεδόν κάθε στοιχειωδώς οργανωμένη κοινωνία έχει να επιδείξει δραστηριότητες που θα μπορούσαν να ονομαστούν αθλητικές, από τους Ολυμπιακούς αγώνες της αρχαίας Ελλάδας μέχρι τα αγωνίσματα με μπάλες από καουτσούκ των μεσο-αμερικάνικων πολιτισμών. Από αυτή την άποψη επομένως, ο αθλητισμός μοιάζει με μια πανανθρώπινη ανάγκη που διαπερνά πολιτισμούς, εποχές και τόπους - κάτι σαν το μύθευμα του Παπαρρηγόπουλου για την περίφημη αδιάσπαστη συνέχεια του ελληνισμού διαμέσου των αιώνων. Μια τέτοια διαπίστωση ωστόσο, όση αλήθεια κι αν εμπεριέχει, είναι εξαιρετικά πρεσβυωπική, διατυπωμένη έτσι, μέσα σε μια μακρο-πολιτισμική γενικότητα. Οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί αγώνες δεν είναι απλή αναβίωση των αρχαιοελληνικών αντίστοιχων αγώνων, παρόλο που πάτησαν ακριβώς πάνω σε μια τέτοια μυθολογία για να νομιμοποιηθούν. Και θα ήταν ασυγχώρητη ιστορική λαθροχειρία το να προσπαθήσει να ταυτίσει κανείς το σύγχρονο ποδόσφαιρο με τα μεσο-αμερικάνικα αγωνίσματα. Για να γίνει κατανοητή η λογική και η λειτουργία των σύγχρονων αθλημάτων, χρειάζεται ο μεγεθυντικός φακός της ιστορικής κριτικής που μπορεί να προσφέρει μια ειδικότερη και πιο εστιασμένη εξέταση του τρόπου με τον οποίο αυτά εντάσσονται στις ευρύτερες αντιλήψεις, θεσμούς και ιδεολογίες των καπιταλιστικά υπερ-ώριμων κοινωνιών του 21ου αιώνα.

Αθλήματα - τελετουργίες

Οι Ολυμπιακοί αγώνες ειδικά είναι ένα καλό παράδειγμα του πώς το νόημα μιας πρακτικής μπορεί να αλλάζει ριζικά από εποχή σε εποχή ακόμα και όταν αυτή παραμένει σχεδόν απαράλλαχτη ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της – τα αθλήματα στίβου (ούτως ή άλλως εξαιρετικά απλοϊκά τα περισσότερα ως προς τη σύλληψή τους) παραμένουν λίγο – πολύ τα ίδια. Μια πρώτη χαρακτηριστική διαφορά των αρχαίων αγώνων σε σχέση με τους σημερινούς αφορά στην κοινωνική θέση των συμμετεχόντων μέσα στον γενικό καταμερισμό της εργασίας. [2] Οι αρχαίοι «αθλητές» δεν ήταν αθλητές με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Δεν επαγγέλονταν κάποιο άθλημα, δεν βιοπορίζονταν από τον αθλητισμό, δεν ήταν επαγγελματίες διασκεδαστές. Ήταν ελεύθεροι πολίτες (και σίγουρα όχι ιδιοκτησία κάποιου χορηγού ή παράγοντα), κατά κανόνα ανώτερης κοινωνικής θέσης και καταγωγής ώστε να μπορούν να αφιερώσουν κάποιο χρόνο στην προπόνηση, αλλά που όμως η ταυτότητά τους δεν προσδιοριζόταν πλήρως από αυτή τους την ενασχόληση. Η εξάσκηση στα αθλήματα εντασσόταν οργανικά σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ως εξάσκηση στην αρετή· όπου εδώ όμως πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο όρος «αρετή» δεν αναφερόταν σε ηθικές αλλά σε πολιτικές και κοινωνικές ποιότητες – η ηθική, με τη σημερινή, εξατομικευμένη σημασία της, ήταν ατροφική στον αρχαίο κόσμο, μέχρι την εμφάνιση του στωικισμού. Εξασκούνταν κανείς στην ιδιότητά του ως πολίτης και στα καθήκοντά του περιλαμβανόταν και το ετοιμοπόλεμο του χαρακτήρα και του σώματός του. Για αυτό τον λόγο εξάλλου μια τυχόν σοβαρή δυσμορφία ή αναπηρία μπορούσε να αποτελέσει σοβαρό εμπόδιο στο να καταλάβει κάποιος ανώτερα αξιώματα.

Εξίσου σημαντικό αλλά ίσως ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι και το γεγονός ότι το επίπεδο βίας που γινόταν ανεκτό στους αρχαίους αγώνες ήταν κατά πολύ υψηλότερο σε σχέση με ό,τι σήμερα θα θεωρούσαμε αποδεκτό. Οι αγώνες πάλης στο γνωστό παγκράτιο διέθεταν σχεδόν ανύπαρκτους κανόνες και σίγουρα πολύ λιγότερους ακόμα και από τους σημερινούς αγώνες MMA. Η άμυνα μέσω οπισθοχώρησης, παρότι δεν απαγορευόταν από κάποιον κανόνα, επέσυρε το στίγμα της ατίμωσης για εκείνον τον αθλητή που δεν διέθετε το κουράγιο να αντέξει τα χτυπήματα του αντιπάλου του. Δεν ήταν επομένως ασυνήθιστο οι αγώνες αυτοί να καταλήγουν όχι μόνο σε σοβαρούς τραυματισμούς, αλλά ακόμα και στο θάνατο, ενίοτε με τρόπους ανατριχιαστικά φρικιαστικούς (γνωστή είναι η ιστορία ενός αθλητή που άνοιξε με τα νύχια του την κοιλιά του αντιπάλου του και του έβγαλε τα σπλάχνα). [3]

Ο αθλητισμός και οι αθλητικοί αγώνες του αρχαίου κόσμου διέθεταν επομένως μια σοβαρότητα ασυνήθιστη για τα σημερινά δεδομένα. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι αδυνατούμε να κατατάξουμε τους τότε αθλητές με βάση τους δικούς μας διαχωρισμούς: εξ ορισμού δεν ήταν επαγγελματίες χωρίς όμως σε καμμία περίπτωση να είναι και ερασιτέχνες. Έμοιαζαν περισσότερο με συμμετέχοντες σε ένα ιδιαίτερο είδος τελετουργίας, υπόθεση που γίνεται ακόμα πιο ευλογοφανής αν ληφθεί υπόψη ότι οι Ολυμπιακοί αγώνες γίνονταν προς τιμή του Δία και συνοδεύονταν από πλήθος θρησκευτικών τελετουργιών. Σε καμμία περίπτωση πάντως δεν λειτουργούσαν ως ευκαιρία για ανέξοδη διασκέδαση, συσσώρευση λίπους και σπατάλη ελεύθερου χρόνου.  Η στενή σύνδεση αθλητικών αγώνων, θρησκευτικών τελετουργιών και μυθολογίας δεν ήταν κάποιο ειδικό χαρακτηριστικό των αρχαίου ελληνικού κόσμου. Αντίστοιχες αντιλήψεις και πρακτικές εντοπίζονται και σε πολιτισμούς πολύ απομακρυσμένους (χωρικά και χρονικά) από τον αρχαιοελληνικό, όπως σε αυτούς της Βόρειας και της Κεντρικής Αμερικής, όπου το θρησκευτικό στοιχείο μπορεί να ήταν ακόμα πιο έντονο και η έγνοια για την έκβαση (ποιος είναι ο νικητής) σχεδόν απούσα (στο παγκράτιο ακόμα και ο νεκρός μπορούσε να στεφθεί νικητής). [4] Τα παραδείγματα αυτά δεν σημαίνουν απαραίτητα ότι κάθε αθλητική δραστηριότητα ριζώνει σε θρησκευτικές τελετουργίες, ωστόσο είναι αρκετά για να καταδείξουν ότι η λογική της άθλησης και των αγώνων μπορεί να διαφέρει τόσο ριζικά σε δύο διαφορετικές κοινωνίες ώστε να είναι δύσκολο ακόμα και να μεταφραστούν οι αθλητικοί όροι της μίας σε αυτούς της άλλης.

[...]

...η συνέχεια στο έντυπο τεύχος του Cyborg.
[ σημεία διακίνησης ]

Separatrix

Σημειώσεις

1 - Video assistant referee: ο επιπλέον διαιτητής – επόπτης που εισήχθη πρόσφατα στους αγώνες ποδοσφαίρου με σκοπό να αποτρέπονται τα ανθρώπινα λάθη του κυρίως διαιτητή...
[ επιστροφή]

2 - Βλ. το βιβλίο των Norbert Elias και Eric Dunning, Αθλητισμός και ελεύθερος χρόνος στην εξέλιξη του πολιτισμού, μτφρ. Σ. Χειρδάρη, Γ. Κακαρούκα, επιμ. Π. Κυπριανού, εκδ. Κατάρτι.
[ επιστροφή]

3 -  Όσοι έχουν συνδυάσει τον αρχαιο-ελληνικό πολιτισμό με τις ιδιότητες της αρμονίας και της εκλέπτυνσης (όπως αυτοί τις αντιλαμβάνονται) τείνουν να ξεχνάνε τέτοιες «λεπτομέρειες», προβάλλοντας στο παρελθόν δικές τους φαντασιώσεις.
[ επιστροφή]

4 - Βλ. το βιβλίο Sports: the first five millenia του Allen Guttmann, εκδ. University of Massachusetts Press.
[ επιστροφή]

από sarajevomag