Η ποιητική της φωτογραφίας όπως την έβλεπαν στα 1900

 

Γράφει ο Μάκης Ανδρονόπουλος

Η ομόφωνη απονομή του Κρατικού Βραβείου Δοκιμίου-Κριτικής 2020 από τη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού στον Κώστα Ιωαννίδη για το έργο του “Μία “υπερόχως νόθος” τέχνη: Ποιητικές της φωτογραφίας. Τέλη 19ου – αρχές 20ου αιώνα”, εκδόσεις Futura Books, έχει μια διπλή σημασία, καθώς πρώτον, αναγνωρίζεται έμμεσα η αυξανόμενη σημασία που αποκτά η φωτογραφία στην καθημερινότητα της κοινωνικής ζωής και δεύτερον, επιβεβαιώνει την προοπτική αυτής της εργασίας ως έργου αναφοράς.

Η ιδιαιτερότητα αυτής της δεκαετούς έρευνας που επικεντρώνεται στην περίοδο 1880-1910 έγκειται στο ότι καταγράφει τις πρώτες εμπεριστατωμένες συζητήσεις που διεξήχθηκαν τότε στην Ελλάδα για τη φωτογραφία ως τέχνη, συζητήσεις που εντυπωσιάζουν απρόσμενα για την επικαιρότητά τους.

Έτσι, συγκεντρώνει κείμενα που γράφτηκαν για τη φωτογραφία στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα από Έλληνες φωτογράφους, λογοτέχνες και κριτικούς, εξετάζοντας πώς αντιμετωπίστηκαν οι φωτογραφικές εικόνες ως αντικείμενα που μέσω της μορφής τους παραπέμπουν σε κάτι πολύ πέρα από αυτά, ήτοι σε αξίες, νοήματα και συναισθήματα πανανθρώπινης διάστασης.

Αναφορές στον Νικόλαο Επισκοπόπουλο

Παρουσιάζονται εκτενείς αναφορές στα κείμενα του λόγιου δημοσιογράφου Νικόλαου Επισκοπόπουλου, που κατά τον Ιωαννίδη είναι ο πρώτος Έλληνας θεωρητικός της φωτογραφίας που υποστήριξε τις καλλιτεχνικές της αξιώσεις, καθώς εκτιμούσε ότι οι δυνατότητες παρέμβασης στη φωτογραφική πλάκα αποτελούν δημιουργική εμπλοκή επί του πραγματικού με αισθητικό αποτέλεσμα.

Ταυτόχρονα όμως, παραθέτει και τα επιχειρήματα της άλλης πλευράς, η οποία δεν πίστευε ότι αξίες, νοήματα και συναισθήματα μπορούν να εγγραφούν στην επιφάνεια μιας φωτογραφίας, αφού αυτή απλώς και μόνο αποτυπώνει πιστά ό,τι βλέπει ένα μηχανικό μάτι. Ο Γεώργιος Βιζυηνός για παράδειγμα, στηριζόμενος στο στιγμιαίο της φωτογραφίας εκτιμούσε πως αυτή δεν μπορεί να αποτελέσει τέχνη, θέση που υποστήριξε και ο Εμμανουήλ Ροϊδης που έκανε λόγο για τους «εμπόρους των ηλιακών αχτίνων».

Η ανάλυση του Ιωαννίδη δεν μένει στην επιφάνεια του debate, αλλά υπεισέρχεται στην ουσία της, δηλαδή στην αποτύπωση μιας διαμεσολαβημένης πραγματικότητας και στην καλλιτεχνική διάσταση της φωτογραφικής εικόνας, όπως την προσέλαβαν τότε όσοι ασχολήθηκαν μαζί της. Αν και η επισκοπούμενη περίοδος της φωτογραφίας δεν διέθετε τις ευκολίες της ψηφιακής εποχής, ούτε τα παρεμβατικά εργαλεία της, ουσιαστικά ζητήματα της φωτογραφίας όπως ο έλεγχος της εικόνας, η τυχαιότητα, η σκηνοθεσία του πραγματικού αντιμετωπίστηκαν από τότε από τους “παρατηρητές” της φωτογραφίας και ο Ιωαννίδης καταδεικνύει πως είχε γίνει αντιληπτό πως η φωτογραφία δεν είναι μια άλλη μορφή ζωγραφικής, ούτε ανήκει στην τυπογραφία ή τη λιθογραφία, αλλά κάτι άλλο.

Κώστας Ιωαννίδης

Αυτό το άλλο, δεν είναι η εικόνα αυτή καθ’ αυτή, αλλά η πρόσληψή της μέσα από τις περίπλοκες διεργασίες του νου, όπως αυτός προγραμματίζεται μέσα από τις εμπειρίες της ζωής, του συναισθήματος και της κουλτούρας. Πρόκειται για μια υπερβατική λειτουργία ανάλογη με την πρόσληψη του αισθητικού αποτελέσματος των άλλων τεχνών, ανεξάρτητα από το εκάστοτε βασικό αισθητικό όργανο που χρησιμοποιούμε.

Με το βιβλίο αυτό, ο ιστορικός της τέχνης, αναπληρωτής καθηγητής θεωρίας και κριτικής της τέχνης στην ΑΣΚΤ Κώστας Ιωαννίδης συμπληρώνει ένα σημαντικό όγκο μελετών στην ιστοριογραφία και την κριτική των εικαστικών τεχνών και της φωτογραφίας που έχουν συμπεριληφθεί σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά, αλλά και τα βιβλία που έχει εκδώσει, όπως η “Σύγχρονη Ελληνική Φωτογραφία: Ένας Αιώνας σε Τριάντα Χρόνια” (futura, 2008), και μαζί με την Εμμανουέλα Κάντζια το “Τρεις εν Πλω” (ΜΙΕΤ, 2018).

Ο Κ. Ιωαννίδης διετέλεσε υπότροφος του ΙΚΥ, του Ιδρύματος Fulbright, ενώ για το καλοκαίρι του 2022 θα είναι υπότροφος του Clark Art Institute (ΗΠΑ). Την τελευταία τριετία μελετά το αρχειακό υλικό από τις Κεντρικές Φυλακές της Σμύρνης (1919-1922) που περιέχει φωτογραφίες περίπου 2000 μουσουλμάνων κρατουμένων, ενώ από το 2013 μελετά τις ελληνοαμερικανικές πολιτιστικές ανταλλαγές κατά τις δεκαετίες 1950-60.

από slpress