Αριστοτέλης Μητράρας – Μεταφράζοντας τα «Ανθρώπινα τοπία της πατρίδας μου» του Ναζίμ Χικμέτ

 Γράφει ο Κώστας Στοφόρος

Ένα ποίημα-ποταμός. Ένα αριστούργημα σε στίχους του Ναζίμ Χικμέτ που μεταφράζεται για πρώτη φορά ολόκληρο στα ελληνικά. Τα «Ανθρώπινα τοπία της πατρίδας μου» που κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τις εκδόσεις Βακχικόν είναι ουσιαστικά ένα «ποιητικό μυθιστόρημα» που αποτελείται από πέντε βιβλία, γράφτηκε από το 1939 έως το 1947 και δημοσιεύτηκε είκοσι χρόνια αργότερα… Απλώνεται σε 17.000 στίχους και περιγράφει τους χαρακτήρες 300 διαφορετικών προσώπων…

Καταλαβαίνουμε πόσος μόχθος κρύβεται πίσω από την εξαιρετική μεταφραστική δουλειά του επίκουρου καθηγητή Αριστοτέλη Μητράρα, ο οποίος έχει γράψει και μια εξαιρετική εισαγωγή στο βιβλίο αναλύοντας το έργο του Χικμέτ.

Να σημειώσουμε ότι είναι ένα εκδοτικό τόλμημα, αφού πρόκειται για βιβλίο 640 σελίδων, σε μια χώρα που τις τελευταίες δεκαετίες έχει πάρει «διαζύγιο» από την ποίηση. Βιβλίο ωστόσο που θα βρει τον δρόμο στις βιβλιοθήκες αλλά και στις καρδιές των αναγνωστών.

Όλα όσα έχουμε αγαπήσει από τον μεγάλο Τούρκο ποιητή, βρίσκονται εδώ!

Νομίζω πως διαβάζοντάς το ταξιδεύεις στην ιστορία και την κοινωνία της Τουρκίας, βλέπεις τις ζωές των ανθρώπων με τον τρόπο που και ο Τζον Ντος Πάσος αποτύπωσε την αμερικανική κοινωνία στην τριλογία USA, χρησιμοποιώντας διαφορετικά εκφραστικά μέσα, που κατά στιγμές όμως συναντιούνται…

Τα πρόσωπα είναι κομμάτι της κοινωνίας και έτσι δρουν, και όχι σαν «άχρονοι» χαρακτήρες. Η ζωή του ενός συνδέεται με τις ζωές των άλλων μέσα από τα πιο παράξενα νήματα…

 Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο

Υπάρχουν ήδη αρκετές μεταφράσεις ποιημάτων του Χικμέτ στα ελληνικά. Το συγκεκριμένο έργο είναι η πρώτη φορά που κυκλοφορεί ολοκληρωμένο στη γλώσσα μας;

Κατ’ αρχάς, επιτρέψτε μου να εκφράσω τις βαθιές και ειλικρινείς ευχαριστίες μου στις εκδόσεις Βακχικόν και πιο συγκεκριμένα στον κ. Νέστορα Πουλάκο και τον κ. Στράτο Προύσαλη για την εμπιστοσύνη που επέδειξαν στο πρόσωπό μου, προτείνοντάς μου να μεταφράσω τα «Ανθρώπινα τοπία της πατρίδας μου» του Ναζίμ Χικμέτ.

Ναι. Είναι η πρώτη φορά που δημοσιεύεται μεταφρασμένο το έργο στο σύνολό του στην ελληνική γλώσσα. Γνωρίζω ότι έχει μεταφραστεί ένα μεγάλο μέρος του γενικότερου έργου του Χικμέτ και ότι μεταφράστηκαν ορισμένα αποσπάσματα από τα «Ανθρώπινα τοπία», όμως έλειπε μια πλήρης έκδοση στην ελληνική.

Πώς θα το χαρακτηρίζατε το συγκεκριμένο έργο; Είναι μάλλον δύσκολο να το εντάξει κανείς σε ένα είδος…

Έτσι όπως είναι δομημένα τα «Ανθρώπινα τοπία» αποτελούν μία μακροσκελή ποιητική συλλογή. Ήδη στον πρόλογο επισημαίνω πως το έργο μπορεί να χαρακτηριστεί «ποιητικό μυθιστόρημα», αλλά θα πρόσθετα ότι περιλαμβάνει σχεδόν όλα τα είδη της λογοτεχνίας: ποίηση, μυθιστόρημα, διήγημα, ιστορία, θεατρικό έργο, σενάριο. Πιο συγκεκριμένα, θα έλεγα πως είναι ένα ψυχογράφημα του τουρκικού λαού. Ο ποιητής είναι ένας καρδιογνώστης του αγρότη, του εργαζόμενου, του απλού και καταπιεσμένου ανθρώπου που προσπαθεί να επιβιώσει κάτω από αντίξοες συνθήκες. Θα έλεγα πως ο Χικμέτ είναι ο Ντοστογιέφσκι της Τουρκίας. Φανταστείτε σε σύνολο 17.000 στίχων περιγράφει περίπου τριακόσιους ανθρώπινους χαρακτήρες. Συνεπώς, σίγουρα μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε και εποποιία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα που απεικονίζει την πολιτική, την οικονομική και κοινωνική κατάσταση του τουρκικού λαού. Επίσης, ο ποιητής γίνεται παγκόσμιος καθώς αφηγείται τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την ηρωική αντίσταση του ρωσικού λαού εναντίον των ναζιστών και το συγκλονιστικό τέλος της παρτιζάνας Τάνιας.

 

Σας επηρέασε στον τρόπο που το προσεγγίσατε η μετάφραση του Γιάννη Ρίτσου στα ποιήματα του Χικμέτ;

Ο θαυμασμός μου στον άνθρωπο, αγωνιστή και ποιητή Γιάννη Ρίτσο είναι απεριόριστος. Από τα μακρινά μου φοιτητικά χρόνια, είχε ασκήσει μιαν ισχυρή επιρροή στη σκέψη μου. Τότε μου είχε κάνει τεράστια εντύπωση, πώς δηλαδή συνέλαβε και έγραψε σε μια-δυο νύχτες το αριστούργημά του «Επιτάφιος» ή πραγματεύτηκε την παρακμή, τη ματαιότητα, τη φθορά της εποχής μας με την «Ελένη» και τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος». Φυσικά και επηρεάστηκα από τη γλώσσα και τη σπίθα στη σκέψη των μεταφράσεων του Ρίτσου στα ποιήματα του Χικμέτ. Γιατί νομίζω πως το ποιητικό βάθος του Ρίτσου βρίσκεται στην απλότητα της έκφρασής του, όπως και του Χικμέτ. Και κάθε φορά που ξεκινώ τη μετάφραση στην ελληνική ενός τουρκικού έργου, επαναλαμβάνω πάντα τους στίχους του, για ν’ αντλήσω δύναμη στο δύσκολο ταξίδι της μετάφρασης.

 

Η κάθε λέξη είναι μία έξοδος

για μια συνάντηση, πολλές φορές

ματαιωμένη,

και τότε είναι μία λέξη αληθινή,

σαν επιμένει στη συνάντηση.

 

Είναι ένα απόσπασμα από το ποίημα «Το νόημα της απλότητας» που περιλαμβάνεται στην ποιητική συλλογή «Παραθέματα». Ο Γιάννης Ρίτσος με την ποίησή του έκτισε γέφυρες, είναι ένας μάστορας γεφυροποιός που ενώνει τους λαούς. Και η δική μου σκέψη πηγάζει από το γεγονός ότι ο μεταφραστής χτίζει γέφυρες και προσπαθεί να φέρει πιο κοντά δύο λαούς.

 

Τι σημαίνει για σας ο Χικμέτ; Ποιος στίχος/ποίημά του σας άγγιξε περισσότερο;

Τον Ναζίμ Χικμέτ τον «γνώρισα» καλύτερα μέσα από την αλληλογραφία του προς την γυναίκα του την Πιραγέ και τον ομοϊδεάτη έγκλειστο συγγραφέα Κεμάλ Ταχίρ. Η ανάγνωση πολλών επιστολών του με βοήθησε να εισέλθω στα ενδότερα της σκέψης του, πράγμα το οποίο με διευκόλυνε ώστε να αποσαφηνιστούν ορισμένα σημεία στη μετάφραση των «Ανθρώπινων τοπίων». Επομένως, ως έγκλειστο θα χαρακτήριζα τον Χικμέτ ογκόλιθο αισιοδοξίας. Ήταν ανυποχώρητος στις κομμουνιστικές πεποιθήσεις του και βαθιά ανθρωπιστής, γι’ αυτό βρήκε και άντλησε τόσο ψυχικό σθένος και έζησε τόσα χρόνια μέσα στις φυλακές. Από την άλλη, ως ποιητή θα τον χαρακτήριζα σηματωρό που λαμβάνει μηνύματα και σήματα της εποχής του και τα εκπέμπει στις μελλοντικές γενιές. Μου αρέσουν πάρα πολύ οι στίχοι που εκπέμπουν αισιοδοξία. Όπως είναι οι ακόλουθοι:

 

τις πιο όμορφες μέρες μας

δεν τις ζήσαμε ακόμα.

 

Όταν πρωτοάκουσα αυτά τα λόγια από το στόμα του Μάνου Λοΐζου χαράχτηκαν μια για πάντα στην ψυχή μου. Αυτούς τους στίχους τους επαναλαμβάνω πάντα, ακόμα και σήμερα στους χαλεπούς καιρούς της πανδημίας που υποφέρει όλη η ανθρωπότητα και ψιθυρίζοντάς τους νιώθω μία αίσθηση παραμυθίας.

 

Γνωρίζουμε πως γεννήθηκε το 1902 στη Θεσσαλονίκη. Οι σχέσεις του με την Ελλάδα ποιες ήταν;

Πράγματι, ο Ναζίμ Χικμέτ γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και απεβίωσε ως εξόριστος στη Μόσχα. Αναμφίβολα ο ποιητής έτρεφε μεγάλο θαυμασμό και εκτίμηση προς τον ελληνικό λαό και τους αγώνες του για ελευθερία και ανεξαρτησία. Θα ήθελα να υπενθυμίσω το ποίημά του «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», αφιερωμένο στον Νίκο Μπελογιάννη, αλλά και τα λόγια του που αναφέρονται στη φιλία του ελληνικού και του τουρκικού λαού: «Γι’ αυτούς η φιλία σημαίνει κοινό αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας τους. Για την εθνική ανεξαρτησία, για την ευτυχία, για να μπορούν να γεύονται πλάι πλάι στο αδελφικό τραπέζι της φιλίας το ψωμί και τις ελιές του τόπου τους».

 

*Ο κύριος Αριστοτέλης Μητράρας είναι επίκουρος καθηγητής του τμήματος Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του ΕΚΠΑ

από edromos