Ο κόσμος εκτός ελέγχου

Γράφει ο Θανάσης Γιαλκέτσης

Η πανδημία του κορονοϊού μάς υπενθυμίζει με δραματικό τρόπο ότι ζούμε σε κοινωνίες της διακινδύνευσης, που, ακόμα και αν είναι τεχνολογικά και οικονομικά αναπτυγμένες, παραμένουν ευάλωτες. Μας το είχε διδάξει ήδη από το 1986 ο Γερμανός κοινωνιολόγος Ούλριχ Μπεκ (1944-2015), με το κλασικό πλέον έργο του «Η κοινωνία της διακινδύνευσης» (ελληνική έκδοση: Πεδίο 2015).

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Ούλριχ Μπεκ, που δημοσιεύτηκε στην αμερικανική περιοδική επιθεώρηση «The Hedgehog Review» το φθινόπωρο του 2003.

● Τι είναι η κοινωνία της διακινδύνευσης και πώς εμφανίστηκε;

Η «κοινωνία της διακινδύνευσης» σημαίνει ότι ζούμε σε έναν κόσμο εκτός ελέγχου. Δεν υπάρχει τίποτα βέβαιο αλλά μόνον αβεβαιότητα. Ο όρος διακινδύνευση έχει δύο ριζικά διαφορετικά νοήματα. Αυτός εφαρμόζεται πρώτον σε έναν κόσμο που κυβερνιέται εξ ολοκλήρου από τους νόμους των πιθανοτήτων, στον οποίο κάθε πράγμα μπορεί να μετρηθεί και να υπολογιστεί. Η λέξη όμως χρησιμοποιείται συνήθως και για να αναφερόμαστε στις μη ποσοτικές αβεβαιότητες, στους «κινδύνους που δεν μπορούν να διαγνωστούν».

Οταν μιλώ για «κοινωνία της διακινδύνευσης», μιλώ γι’ αυτή την τελευταία έννοια, εκείνη δηλαδή των κατασκευασμένων αβεβαιοτήτων. Αυτές οι «αληθινές» αβεβαιότητες, που επιβάλλονται από τις γρήγορες τεχνολογικές ανανεώσεις και από την επιτάχυνση των κοινωνικών σχέσεων, δημιουργούν ένα θεμελιωδώς νέο τοπίο της παγκόσμιας διακινδύνευσης. Σε όλες αυτές τις νέες τεχνολογίες της αβέβαιης διακινδύνευσης, ένας ωκεανός άγνοιας μας χωρίζει από το πιθανό και από τα αποτελέσματα.

● Μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα;

Πριν από λίγα χρόνια, το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών ανέθεσε σε μιαν επιστημονική επιτροπή το καθήκον να αναπτύξει μια συμβολική γλώσσα, για να επισημαίνει τους κινδύνους που υπάρχουν στους τόπους αποθήκευσης των αμερικανικών πυρηνικών αποβλήτων. Το πρόβλημα που έπρεπε να λυθεί ήταν το ακόλουθο: πώς θα πρέπει να συγκροτηθούν οι έννοιες και τα σύμβολα, για να επικοινωνήσουμε με όσους θα ζουν μετά από 10.000 χρόνια; Η επιτροπή αποτελούνταν από φυσικούς, ανθρωπολόγους, γλωσσολόγους, νευρολόγους, ψυχολόγους, μοριακούς βιολόγους, γεροντολόγους, καλλιτέχνες κ.ά. Πρώτα απ’ όλα έπρεπε να απαντήσουν σε ένα απλό ερώτημα: οι Ηνωμένες Πολιτείες θα υπάρχουν έπειτα από 10.000 χρόνια; Η απάντηση ήταν φυσικά απλή: USA for ever! Ωστόσο, το κεντρικό πρόβλημα –πώς είναι δυνατόν να αρχίσει κανείς σήμερα έναν διάλογο με άλλους στα μελλοντικά 10.000 χρόνια– τελικά αποκαλύφθηκε άλυτο.

Η επιτροπή εξέτασε για παράδειγμα τα πιο αρχαία σύμβολα της ανθρωπότητας. Μελέτησε τους λίθους του Στόουνχεντζ (1500 π.Χ.) και τις πυραμίδες. Ερεύνησε την πρόσληψη του Ομήρου και της Βίβλου. Εξέτασε τον κύκλο ζωής των τεκμηρίων. Αυτά τα ευρήματα όμως φτάνουν μόνο λίγες χιλιάδες χρόνια στο παρελθόν και όχι δέκα χιλιάδες χρόνια. Με την ταχύτητα της τεχνολογικής του εξέλιξης, ο σύγχρονος κόσμος έχει αυξήσει τις παγκόσμιες διαφορές ανάμεσα στη γλώσσα των ποσοτικά μετρήσιμων κινδύνων, με την οποία μιλάμε και ενεργούμε, και στον κόσμο της μη μετρήσιμης ποσοτικά ανασφάλειας που εμείς ταυτόχρονα δημιουργούμε.

Με τις παλιότερες αποφάσεις μας για την ατομική ενέργεια και με τις τωρινές αποφάσεις μας για τη χρήση γενετικής τεχνολογίας, για την ανθρώπινη γενετική, τη νανοτεχνολογία και την πληροφορική, προκαλούμε συνέπειες που δεν μπορούμε να προβλέψουμε ούτε να ελέγξουμε, ούτε καν να γνωστοποιήσουμε, συνέπειες που απειλούν τη ζωή πάνω στη γη.

● Ποιο είναι τότε το πραγματικά νέο γνώρισμα της κοινωνίας της διακινδύνευσης; Δεν ήταν άραγε όλες οι κοινωνίες περικυκλωμένες πάντοτε από κινδύνους, εξαιτίας των οποίων αυτές οι κοινωνίες συγκροτήθηκαν για να αμυνθούν;

Η έννοια της διακινδύνευσης είναι νεότερη. Είναι μια έννοια που προϋποθέτει αποφάσεις οι οποίες προσπαθούν να καταστήσουν προβλέψιμες και ελέγξιμες τις απρόβλεπτες συνέπειες του εκπολιτισμού. Οταν λένε, για παράδειγμα, ότι ο κίνδυνος καρκίνου για τους καπνιστές είναι σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο και ο κίνδυνος καταστροφής στους σταθμούς παραγωγής πυρηνικής ενέργειας είναι σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο, αυτό συνεπάγεται ότι οι κίνδυνοι είναι αρνητικές συνέπειες αποφάσεων που μπορούσαν να αποφευχθούν, συνέπειες που φαίνεται ότι μπορεί να υπολογιστούν όπως η πιθανότητα μιας ασθένειας ή ενός ατυχήματος, και επομένως δεν είναι φυσικές καταστροφές.

Το νέο στοιχείο της κοινωνίας της διακινδύνευσης έγκειται στο γεγονός ότι οι αποφάσεις του πολιτισμού μας συνεπιφέρουν παγκόσμιες συνέπειες και κινδύνους και αυτό αντιφάσκει ριζικά προς τη θεσμοποιημένη γλώσσα του ελέγχου –μάλλον την υπόσχεση ελέγχου- που εκπέμπεται στο παγκόσμιο κοινό μαζί με το καταστροφικό γεγονός (όπως στην περίπτωση του Τσέρνομπιλ καθώς και στις περιπτώσεις των τρομοκρατικών επιθέσεων στη Νέα Υόρκη και στην Ουάσινγκτον). Ακριβώς αυτό αποτελεί την πολιτική εκρηκτικότητα της κοινωνίας της διακινδύνευσης. Αυτή η εκρηκτικότητα έχει το επίκεντρό της στη δημόσια σφαίρα των μέσων μαζικής επικοινωνίας, στην πολιτική, στη γραφειοκρατία, στην οικονομία, ακόμη και αν αυτή δεν είναι υποχρεωτικά κοντινή σε ένα ιδιαίτερο γεγονός με το οποίο συνδέεται. Με αυτήν «εκρήγνυνται» –αν μου επιτραπεί αυτή η μεταφορά– η υπευθυνότητα, η αξίωση ορθολογικότητας και η νομιμοποίηση μέσω μιας επαφής τους με την πραγματικότητα.

Η άλλη όψη της αναγνωρισμένης παρουσίας του κινδύνου είναι η αποτυχία των θεσμών, που αντλούν το κύρος τους από τον υποτιθέμενο έλεγχο τέτοιων κινδύνων. Με αυτόν τον τρόπο, η «κοινωνική γέννηση» ενός παγκόσμιου κινδύνου είναι τόσο απίθανη όσο και δραματική, και μάλιστα τραυματική με παγκόσμια απήχηση. Με την εμπειρία του σοκ, που διαδίδεται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ο κίνδυνος γίνεται αναγνωρίσιμος. Με τα λόγια του Γκόγια: O ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα.

● Στο βιβλίο σας «Η κοινωνία της διακινδύνευσης» υποστηρίζετε ότι «Η κίνηση που τίθεται σε λειτουργία από την κοινωνία της διακινδύνευσης εκφράζεται στη φράση “Φοβάμαι”. Η κοινότητα της ανησυχίας αντικαθιστά την κοινότητα της ανάγκης». Μπορούμε να πούμε περισσότερα για τον φόβο ως κινητήρια δύναμη στην κοινωνία της διακινδύνευσης; Συμφωνείτε με τη φράση του Αντονι Γκίντενς «Η εποχή μας δεν είναι πιο επικίνδυνη από εκείνη των προηγούμενων γενεών, αλλά έχει αλλάξει το ισοζύγιο ανάμεσα σε διακινδυνεύσεις και κινδύνους»;

Δεν γνωρίζουμε αν ζούμε σε έναν κόσμο πιο επικίνδυνο από εκείνον των προηγούμενων γενεών. Δεν είναι η ποσότητα του κινδύνου αλλά η ποιότητα του ελέγχου ή –για να είμαστε ακριβέστεροι– η γνωστή αδυναμία ελέγχου των συνεπειών των αποφάσεων του πολιτισμού μας αυτή που παράγει την ιστορική διαφορά. Η θεσμοποιημένη προσδοκία του ελέγχου, ακόμη και οι κατευθυντήριες ιδέες της «βεβαιότητας» και της «ορθολογικότητας» καταρρέουν. Δεν είναι η κλιματική αλλαγή, οι οικολογικές καταστροφές, οι απειλές της διεθνούς τρομοκρατίας, η νόσος των τρελών αγελάδων καθαυτές, αλλά είναι η αυξανόμενη συνειδητοποίηση του ότι ζούμε σε έναν διασυνδεδεμένο κόσμο –που γίνεται εκτός ελέγχου– αυτή που δημιουργεί το νέο γνώρισμα της κοινωνίας της διακινδύνευσης.

Οι διακινδυνεύσεις που αντιμετωπίζουμε δεν μπορούν να περιοριστούν από χωρική, χρονική ή κοινωνική άποψη. Αυτές οι διακινδυνεύσεις εμπλέκουν τα έθνη-κράτη, τις στρατιωτικές συμμαχίες και όλες τις κοινωνικές τάξεις και –από την ίδια τους τη φύση– παρουσιάζουν νέους τύπους προκλήσεων στους θεσμούς που έχουν οριστεί για τον έλεγχό τους. […]

από efsyn