Από την βεβαιότητα στην αμφιβολία

Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος

«Η φιλοσοφία είναι το μικροσκόπιο της σκέψης» (Ουγκώ). Η έξοδος του ανθρώπου από το ζωικό βασίλειο και ο μετασχηματισμός του σε πνευματικό ον επιτεύχθηκε από τη στιγμή που άρχισε να κυριαρχεί πάνω στα ένστικτά του και να καθορίζει τη συμπεριφορά του με τη δύναμη της λογικής.

“Primum vivere deinde philosophari”. Το δεύτερο μεγάλο άλμα προς το "βασίλειο" της λογικής έγινε, όταν ο κοινωνικός άνθρωπος αναγκάστηκε να επικοινωνεί, να συνεργάζεται και να εργάζεται. Όλα αυτά εμπλούτισαν τις εμπειρίες αλλά ταυτόχρονα διεύρυναν και τους ορίζοντες της σκέψης του. Το αποφασιστικότερο, όμως, βήμα προς την πνευματική του τελείωση έγινε, όταν μέσα στην οργανωμένη πολιτική κοινωνία εκπαιδεύτηκε στο "άρχειν" και στο "άρχεσθαι".

«Εάν μη οι βασιλείς φιλοσοφήσωσιν ουκ έστιν των κακών παύλα» (Πλάτων). Η δημιουργία λοιπόν του Homo politicus (άνθρωπος πολίτης) δεν θεμελίωσε μόνο το δημοκρατικό πολίτευμα αλλά κατέστησε το άτομο πρωταγωνιστή της ίδιας του της ζωής (ιδιωτικής) μέσα από τη συμμετοχή του στις πολιτικές διεργασίες. Αποκτά, δηλαδή, πλέον αυτοπεποίθηση και αισθάνεται τον εαυτό του αυτεξούσιο σε μία κοινωνία που έχει θεσμοθετήσει και νομιμοποιήσει την εξουσία. Η σκέψη του δεν εστιάζεται μόνο σε ό,τι του επιτάσσει η βιολογική του φύση αλλά περιίπταται και σε άλλους χώρους, όπου κυριαρχούν οι απορίες, τα ερωτήματα η άρνηση και η αμφισβήτηση.

Οι απαρχές της φιλοσοφίας

Οι χώροι αυτοί γέννησαν τη φιλοσοφική σκέψη και ανέδειξαν τη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης φύσης. Έχει διατυπωθεί η άποψη πως «Ο άνθρωπος είναι μία δέσμη ερωτήσεων, ενώ τα ζώα είναι μία δέσμη απαντήσεων». Αφετηρία, λοιπόν, της φιλοσοφικής σκέψης, είναι η "απορία" και τα "ερωτήματα". Η φιλοσοφική σκέψη αναζητά την κρυμμένη αλήθεια του κόσμου, των πραγμάτων και της ζωής. Απεχθάνεται κάθε βεβαιότητα, πίστη ή δόγμα. Βρίσκεται σε μία διαρκή απορία και δυσπιστία προς τις έτοιμες απαντήσεις.

Σχοινοβατεί και προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στις αναγκαιότητες της πραγματικότητας και στο πώς διαφορετικά θα μπορούσε να υπάρξει αυτή. Αμφιβάλλει για τα αυτονόητα της ζωής και υποψιάζεται πως οι "αλήθειες" των αυθεντιών είναι μία μορφή δουλείας.

Επιπρόσθετα η φιλοσοφική σκέψη είναι ένα εκγύμνασμα του νου. Μία πρόταση - πρόκληση να δούμε τα πράγματα και τις "αλήθειες" της ζωής σε μια άλλη προοπτική. Ένα είδος καταφυγίου, μία πηγή έκστασης αλλά και παρηγοριάς.

Ένας αδιάκοπος προβληματισμός και μία κριτική επεξεργασία κάθε απάντησης. Η φιλοσοφική σκέψη είναι ένας αγώνας του πνεύματος, ένα διανοητικό αγώνισμα αλλά και μία μέθοδος ερμηνείας της πραγματικότητας. Μία έξοδος από το συνηθισμένο κόσμο της κοινής σκέψης. Οι βεβαιότητες της ζωής απορρίπτονται από τη φιλοσοφική σκέψη, γιατί κοιμίζουν το πνεύμα και το οδηγούν σε μία ασυνείδητη νάρκωση. «Αν ο άνθρωπος αρχίσει με βεβαιότητες θα καταλήξει στις αμφιβολίες αλλά αν αρκεστεί να αρχίσει με τις αμφιβολίες θα καταλήξει στις βεβαιότητες» (Βάκων).

Η φιλοσοφία επωάζει την ελευθερία

Συμπερασματικά η φιλοσοφική σκέψη είναι η αποζήτηση της ουσίας της ζωής, η επισήμανση της υπαρξιακής αγωνίας και η προσπάθεια να δει την ομορφιά της ζωής όπως δεν τη βλέπουν οι άλλες επιστήμες του ανθρώπου. Είναι λοιπόν το "βασίλειο της ελευθερίας" του ανθρώπου και η πηγή κάθε δημιουργικής αμφισβήτησης. Λειτουργεί ως εύφλεκτος ύλη κάθε φορά που οι ταγοί της εξουσίας τείνουν να επιβάλουν τη μονοδιάστατη σκέψη. Τέλος η φιλοσοφική σκέψη αποτελεί ή μπορεί να αποτελέσει ταυτόχρονα πηγή ευτυχίας και δυστυχίας για το άτομο.

«Επιστήμη είναι ό,τι ξέρουμε. Φιλοσοφία είναι ό,τι δεν ξέρουμε» (Ράσελ). Η άρνηση των "βεβαιοτήτων" και των αξιωματικά "δοσμένων παραδοχών", ο θρυμματισμός των στερεοτύπων και η διαρκής κίνηση της σκέψης άλλους τρομάζει (δυστυχία) και άλλους ενθουσιάζει (ευτυχία). Η φιλοσοφική σκέψη με το να ανακινεί ερωτήματα και να εκτρέφει συνθήκες αμφιβολίας - απορίας συμβάλλει στην αυτοεπιβεβαίωση του ανθρώπου και στη δικαίωση του Homo Sapiens.

Ο ανθρώπινος πολιτισμός θεμελιώθηκε περισσότερο από το πλήθος των ερωτημάτων που καθημερινά θέτει και λιγότερο από τις απαντήσεις, που λαμβάνει από τις επιστήμες. Ακόμη και όταν οι φιλόσοφοι κατηγορούνται για απραξία και για έναν πνευματικό ναρκισσισμό η φιλοσοφική σκέψη προβάλλει ως ο "πυροκροτητής" κάθε προσπάθειας για αλλαγή και εξέλιξη.

Τα ερωτήματα της φιλοσοφίας

«Οι φιλόσοφοι δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να εξηγούν τον κόσμο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Μα το πρόβλημα είναι να τον αλλάξουμε» (Μαρξ). Στις μέρες μας και ενάντια σε όλες τις ψευδαισθήσεις που γεννά ο τεχνολογικός πολιτισμός και η τεχνοκρατική σκέψη ο φιλοσοφικός στοχασμός εξακολουθεί να θέτει ερωτήματα και να αποζητά νέες απαντήσεις για μία σειρά θεμάτων που σχετίζονται με τη ζωή και τον κόσμο:

Τι οφείλει να επιδιώκει ο πολίτης: τη νομιμότητα μιας πράξης ή την ηθικότητα; Γιατί αποδεχτήκαμε ως αναγκαιότητα την εξουσία των φυσικών νόμων, αλλά όχι όμως και την ανάλογη των ανθρώπινων; Γιατί προπαγανδίζουμε την αξία της πειθαρχίας, αφού γνωρίζουμε πως η απειθαρχία είναι το «πρώτο κινούν» της ιστορικής εξέλιξης;

Πώς μπορούμε να ορίσουμε με ακρίβεια την προσωπική μας «ταυτότητα», όταν ο οργανισμός μας και ο εσωτερικός κόσμος αλλάζουν συνεχώς; «Έχω το δίκαιο με το μέρος μου» σημαίνει πάντα πως «είμαι δίκαιος»; Αν όλες οι πράξεις μας υπόκεινται σε κάποια αιτία, αυτό σημαίνει ότι δεν ενεργούμε ελεύθερα; Η ομορφιά είναι στο βλέμμα ή στο αντικείμενο;

Αν ο χρόνος δεν έχει αντικειμενική υπόσταση τότε, γιατί ο άνθρωπος υπόκειται στη φθορά του χρόνου; Αφού αποτελεί κοινή παραδοχή πως ο άνθρωπος ολοκληρώνεται και ωριμάζει μέσα από τα λάθη και τις αποτυχίες του, τότε γιατί όλοι ευχόμαστε «καλή επιτυχία»; Αν η «μοίρα μας είναι τα γονίδιά μας» τότε τι νόημα έχει να θέλουμε να διαμορφώνουμε το μέλλον μας;

Γιατί ο άνθρωπος καταδικάζει το ατομικό έγκλημα, ενώ παρασημοφορεί το ομαδικό έγκλημα; (Πόλεμος - στρατηγός). Η ζωή του ανθρώπου είναι η ύψιστη αξία - μία αυταξία. Άρα κάθε προτροπή ή εξαναγκασμός για θυσία της ζωής στο όνομα κάποιων άλλων κατώτερων αξιών συνιστά παραλογισμό (πατρίδα, τιμή, ελευθερία).

Η τέχνη συγκινεί και ενθουσιάζει γιατί ασχολείται με ωραία πράγματα ή αποτυπώνει τα πράγματα με ωραίο τρόπο; Τι νόημα έχει να εκφράζω ελεύθερα τις σκέψεις μου, όταν αυτές είναι προϊόν της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης; Εάν η έννοια του Δικαίου δεν είναι αυτοφυής και αυθύπαρκτη τότε ποιο το περιεχόμενο και η σκοπιμότητα των νόμων και των ποινών;

Η φιλοσοφία ως δυσπιστία

Οι απαντήσεις στα παραπάνω φιλοσοφικά ερωτήματα καθορίζουν και το βαθύτερο νόημα της φιλοσοφικής σκέψης, που δεν είναι άλλο από το να «αναμετριόμαστε καθημερινά με τα πιο διαφορετικά επιχειρήματα» και να μην υποτασσόμαστε σε καμία αυθεντία. Η απομάκρυνση του ανθρώπου από το "ερωτηματικό" στο "θαυμαστικό" υποδηλώνει την έκπτωση της πνευματικής του φύσης και τη διανοητική του σύγχυση. Έτσι όμως εξοστρακίζουμε την απορία και την αμφιβολία που συνιστούν και τους βασικούς πυλώνες της φιλοσοφικής σκέψης. Γι΄αυτό επιβάλλεται:

«Ακόμα και το πιο ασήμαντο πράγμα, το φαινομενικά απλό, να το κοιτάτε με δυσπιστία!

Να ερευνάτε, αν είναι αναγκαίο, ιδίως όταν κάτι συνηθίζεται!

Σας παρακαλούμε με επιμονή να μη βρίσκετε φυσικά αυτά, που πάντα συμβαίνουν!

Γιατί τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται φυσικό σε τέτοιους καιρούς αιματοχυσίας κι αναστάτωσης, επιβεβλημένης αταξίας και προσχεδιασμένης αυθαιρεσίας, μιας απάνθρωπης πια ανθρωπότητας έτσι ώστε τίποτα να μην περνιέται για αμετάβλητο» (Μπ. Μπρεχτ)

 Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα της Φιλοσοφίας, 21 Νοεμβρίου 20019.

από slpress