Κάθε γειτονιά του Πειραιώς και μια ιστορία, κάθε δρόμος και μια ανάμνηση!..

Του Γιάννη Κιουλέκα

 Πού ήταν το Πηγάδι του Στρατιώτη;

Τι «κρύβει» η Ακτή Τζελέπη;

Ποιοι θρύλοι περιβάλλουν την πανέμορφη πλατεία Τερψιθέας;

Κάθε γειτονιά και μια ιστορία.

Κάθε δρόμος και μια ανάμνηση.

Όλα αυτά- και πολλά άλλα- κρατάνε «ζωντανή» την ιστορία του Πειραιά, του Πόρτο Λεόνε - εάν προτιμάτε - και την μεταφέρουν από γενιά σε γενιά. Σαν παραμύθι, που ξεδιπλώνεται κάνοντας μια βόλτα στις γειτονιές και αναζητώντας την ιστορία των ονομάτων τους.

Θα μπορούσε να είναι και ένα παιδικό παιχνίδι. Ένα «κυνήγι του θησαυρού», που μας καλεί να βρούμε ποια περιοχή του Πειραιά είναι το Φανάρι για να προχωρήσουμε στο επόμενο «βήμα». Δεν υπάρχει τέτοιο όνομα; Κι όμως έτσι ονομαζόταν, στα χρόνια της επανάστασης του 1821, το Μικρολίμανο.

Σύμφωνα με έρευνα, τα τοπωνύμια του Πειραιά αποτυπώνουν την ιστορική διαδρομή της πόλης στα βάθη των αιώνων, αφού υπάρχουν τοπωνυμία:

1. Με «ρίζες» στα αρχαία χρόνια, με πρώτο το όνομα του Πειραιά αλλά και την Φρεαττύδα (από τα φρεάτια - πηγάδια, που υπήρχαν εκεί ή κατ’ άλλους από τον ήρωα Φρεάττην), την Μουνιχία / Μουνυχία (η Καστέλα) κ.α.

2. Από τα μεσαιωνικά χρόνια, όπως η Καστέλα, όπου από την αρχαιότητα η κορυφή του λόφου (υψόμετρο 86,59 μέτρα) ήταν ισοπεδωμένη και οχυρωμένη. Το όνομα προέρχεται από το ενετικό «καστέλο» κατά την περίοδο (1658), που η πόλη είχε καταληφθεί για τρία χρόνια από Βενετούς με αρχηγό τον Μοροζίνι, ο οποίος φρόντισε και πήρε το άγαλμα του λιονταριού, που κοσμούσε την είσοδο του λιμανιού, του Πόρτο Λεόνε.

3. Από την νεώτερη προεπαναστατική περίοδο. Αυτά διασώζονται σε έγγραφα του Γενικού Αρχείου του Κράτους, συμβόλαια, επιστολές αγωνιστών ή αναφορές ιστορικών. Για παράδειγμα, το Μικρολίμανο ονομάζεται Φανάρι, το Πηγάδι του Στρατιώτη «ονοματίζει» μια περιοχή πίσω από την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, η Ντάπια, που σημαίνει πυροβολείο, βρισκόταν χαμηλά στην οδό Αλιπέδου, κοντά στον Ηλεκτρικό (άλλη μια ήταν στην Καστέλα), η οδός Καραϊσκάκη 4 στο Νέο Φάληρο βρίσκεται στον «Τάφο Καραϊσκάκη», η Βούλγαρη 99 στην «Καστέλα» ή «Μουνιχία» κ.α.

4. Από τα χρόνια μετά την απελευθέρωση και την ίδρυση του Δήμου Πειραιά (23 Δεκεμβρίου 1835), οπότε «γεννήθηκαν» τα περισσότερα τοπωνύμια, που υπάρχουν μέχρι και σήμερα.

Όλα με την ιστορία τους: Ο Άγιος Σπυρίδωνας, η Ακτή Τζελέπη, οι περιοχές, που έμειναν Χιώτες – Υδραίοι - Μανιάτες και Κρητικοί, δημιουργώντας τα Υδραίικα, την Καλλίπολη κ.ά., η Ακτή Ξαβερίου, το Χατζηκυριάκειο, του Βρυώνη, η πλατεία Τερψιθέας, το Πασαλιμάνι, το Τουρκολίμανο, η Γούβα του Βάβουλα, η Ακτή Καλλιμασιώτη, ο λόφος Βώκου, η Λεύκα, η Υπαπαντή ή Ταμπούρια, τα Καμίνια και η οδός Μαρμαροτούρη, που βρίσκεται εκεί και τέλος η Κοκκινιά ή Κοκκινάδα ή Κοκκινάδες.

Ο Άγιος Σπυρίδωνας

Η ιστορία του ξεκινάει από τον 16ο αιώνα, αφού από τότε στην ίδια θέση βρισκόταν το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα. Το μοναστήρι σχεδόν καταστράφηκε σε μια από τις τελευταίες μάχες της Ελληνικής Επανάστασης, που την είχε δώσει ο Γεώργιος Καραϊσκάκης εναντίον των Τούρκων και σήμανε την απελευθέρωση του Πειραιά. Στο μισοκατεστραμμένο μοναστήρι συνεδρίασε, στις 23 Δεκεμβρίου 1835, το πρώτο Δημοτικό Συμβούλιο του Πειραιά υπό τον δήμαρχο Κυριάκο Σερφιώτη και στις 7 Ιανουαρίου 1836 αποφασίζεται η ανέγερση του ναού με σύναψη δανείου από τον δήμο και τις εισφορές των χριστιανών, από τους οποίους συγκεντρώθηκαν 3.808 δραχμές. Εκείνα τα χρόνια υπήρχαν πολύ λίγοι κάτοικοι στην περιοχή, περίπου 10 βλάχοι ποιμένες, ένας Τούρκος τελώνης και ένας Γάλλος, ο Ιωσήφ Καϋράκ (υπάρχει ένας μικρός δρόμος με το όνομά του). Απ’ αυτούς σχηματίζεται μια πρώτη υποτυπώδης κοινότητα στην περιοχή γύρω από την Ακτή Τζελέπη. Αρχικά σχεδιαζόταν η ανέγερση μεγάλου ναού, χωρητικότητας 1.000 ατόμων αλλά τελικά τα σχέδια άλλαξαν και κατασκευάστηκε ένας πολύ μικρότερος, που από το 1843 ήταν ήδη σε άσχημη κατάσταση. Επί δημαρχίας Δ. Μουτσόπουλου αποφασίστηκε η ανέγερση καινούργιου ναού και το διάστημα 1866 - 1870 κτίστηκε ο σημερινός, του οποίου η αγιογράφηση ανατέθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1892 στον Β. Αντωνιάδη.

Ακτή Τζελέπη

Η ακτή-σύμβολο της ακτοπλοΐας στον Πειραιά πήρε αυτό το όνομα από τον Γιαννακό Τζελέπη, που μαζί με την γυναίκα του, Φλωρού, είχαν δημιουργήσει το πρώτο «ευπρεπές, πέτρινο ξενοδοχείο» του Πειραιά, για εύπορους, το οποίο βρισκόταν στην σημερινή πλατεία Καραϊσκάκη (πρώην Όθωνος και Απόλλωνος). Ο τάφος του Τζελέπη και της γυναίκας του σώζεται στο νεκροταφείο της Ανάστασης.

Η επιλογή της Αθήνας ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους έδωσε νέες προοπτικές στον Πειραιά. Το 1835 εύποροι Αθηναίοι άρχισαν να εξαγοράζουν εκτάσεις γης, που ανήκαν στο μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα και πωλούνταν από τον τελευταίο ηγούμενο, τον Συμεών Μαρμαροτούρη (οδός Μαρμαροτούρη βρίσκεται στα Καμίνια). Ο Μακρυγιάννης τους κατακεραυνώνει, ιδιαίτερα τον Κωλέτη.

Χιώτες – Υδραίοι - Μανιάτες και Κρητικοί

Το 1836 κατέφθασαν πρόσφυγες από την Χίο και δημιούργησαν τον δικό τους δήμο κατοικώντας στην περιοχή μεταξύ των σημερινών οδών Γούναρη (παλαιότερα ονομαζόταν Μακράς Στοάς - σήμερα αυτό το όνομα φέρει ένα μικρό δρομάκι στο κέντρο της πόλης) – Βενιζέλου - Ηρώων Πολυτεχνείου (πρώην Σωκράτους και Β. Κωνσταντίνου) - Γεωργίου Α’ (πρώην Αθηνάς).

Δύο χρόνια αργότερα και οι Υδραίοι, που απλώθηκαν στην άλλη πλευρά του λιμανιού, από την Μπουμπουλίνας έως τα υψώματα πάνω από τον Άγιο Νικόλαο και το Τελωνείο (τα Υδραίικα) σε 48 οικοδομικά τετράγωνα, στο άριστο πολεοδομικό σχέδιο, που είχαν συντάξει οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ.

Το 1842 οι δύο συνοικισμοί συγχωνεύθηκαν σε ενιαίο δήμο. Ο Πειραιάς μπαίνει στην περίοδο της νεώτερης ιστορίας, κατά την οποία για πολλά χρόνια θα συνεχίσει να υποδέχεται, φιλόξενα, οικιστές ή πρόσφυγες από την Πελοπόννησο (Μανιάτες, Τσάκωνες, Κρανιδιώτες, Γορτύνιους), την Κρήτη, διάφορα νησιά (Καρπάθιοι, Ψαριανοί, κ.ά.) και Μικρασιάτες (δημιουργούν την Νέα Καλλίπολη, που σήμερα λέγεται απλά Καλλίπολη).

Η Ακτή Ξαβερίου

Σήμερα είναι το κέντρο της κρουαζιέρας για τον Πειραιά και όχι μόνον. Πήρε το όνομά της από τον Ιταλό Ξαβέριο Στέλλα, ιδιοκτήτη «εξοχικής ταβέρνας» στην έρημη περιοχή, στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα.

Χατζηκυριάκειο

Πήρε το όνομα των δωρητών του ομώνυμου Ιδρύματος Παιδικής Προστασίας, που λειτουργεί από το 1903. Στον περίβολο του Ιδρύματος λειτουργούν, σήμερα, σχολεία, ενώ δίπλα γίνεται ακόμα εξόρυξη «ακτίτου λίθου» για επισκευές μνημείων στην Ακρόπολη των Αθηνών.

Η περιοχή Βρυώνη

Διέμεναν πολλοί εύποροι πειραιώτες από τις αρχές του 20ού αιώνα. Το όνομά της, όμως, το πήρε από έναν απ’ αυτούς, τον μεγαλέμπορο Γ. Βρυώνη, ο οποίος είχε δύο αξιοθαύμαστα αρχοντικά, σχεδόν ενωμένα μεταξύ τους, στο ενδιάμεσο των οποίων δέσποζε ένα περίοπτο ρολόι. Λέγεται ότι βρίσκονταν στην σημερινή Ηρώων Πολυτεχνείου 100-102.

Η πλατεία Τερψιθέας (Τέρψη+θέα)

Ο θρύλος θέλει να έχει πάρει το όνομά της από μια πανέμορφη κοπέλλα, που έμενε εκεί. Αλλά όπως φαίνεται πήρε το όνομά της από την ωραία θέα, που είχε προς την θάλασσα και τους λόφους του Πειραιά.

Πασαλιμάνι

Θρύλοι υπάρχουν και για άλλα ονόματα, γεγονός, που αποδεικνύει το ενδιαφέρον ειδικά των παλαιότερων για την ιστορία των ονομάτων. Ένας τέτοιος θρύλος συνοδεύει και το Πασαλιμάνι, σύμφωνα με τον οποίο ένας Τούρκος πασάς πήγαινε σ’ αυτό το φυσικό λιμανάκι το χαρέμι του για μπάνιο. Όμως, δεν φαίνεται να ευσταθεί κάτι τέτοιο. Θεωρείται πιθανότερο οι ονομασίες Πασαλιμάνι και Τουρκολίμανο να οφείλονται σε τούρκικες ιδιοκτησίες, που υπήρχαν στην περιοχή.

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ, ΕΔΩ.

Η Γούβα του Βάβουλα

Στην είσοδο της πόλης. Πήρε το όνομά της από τον γαιοκτήμονα Ηλία Βάβουλα (1793 - 1878), ο οποίος είχε ιδιοκτησίες σ’ αυτήν την περιοχή και είχε προσφέρει πολλά χρήματα για την ανέγερση του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου. Σε αυτή την περιοχή λειτούργησαν τα πρώτα δημόσια πλυντήρια της πόλης σε ένα κτήριο, που κατασκευάστηκε το 1870 και ανήκε στον Ηλία Βάβουλα. Σε αυτό το κτήριο, στην διασταύρωση των οδών Ευριπίδου και Διστόμου, στεγάζεται, από το 1934 μέχρι και σήμερα, το 3ο Δημοτικό Σχολείο Πειραιά. Το κτήριο είναι μισθωμένο και το μισθωτήριο υπογράφτηκε στις 5 Νοεμβρίου 1934, με μηναίο μίσθωμα 12.000 δραχμών.

Ακτή Καλλιμασιώτη

Πήρε το όνομά της από τον πρόεδρο της Επιτροπείας Λιμένων, του «πρόγονου» του σημερινού Οργανισμού Λιμένος Πειραιά, Δημήτρη Καλλιμασιώτη.

Ο λόφος Βώκου παίρνει το όνομα από τον Υδραίο αγωνιστή Δημήτρη Βώκο.

Η Λεύκα, από τις λεύκες, που ευδοκιμούσαν στις αρχές του 1900.

Η Υπαπαντή ή Ταμπούρια από τις ελληνικές και τούρκικες οχυρώσεις κατά τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1827.

Τα Καμίνια, από την ενασχόληση των βασικών κατοίκων της (Θηραίοι, Μεγαρείς, Μυκονιάτες, Σαλαμίνιοι και Κύθνιοι) με τα καμίνια κεραμοποιίας.

Η Κοκκινιά ή Κοκκινάδα ή Κοκκινάδες (από το κόκκινο χώμα ή από το χρώμα, που έδιναν στους αγρούς της οι παπαρούνες). Αναπτύχθηκε μετά το 1860 και είναι γνωστή σαν Παλιά Κοκκινιά για να διακρίνεται από την Νέα Κοκκινιά, την Νίκαια.

ΠΗΓΗ: Γ. Κιουλέκας, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 24.1.2017.