Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΗΣ ΦΡΑΓΚΦΟΥΡΤΗΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σε αυτή την εργασία θα προσπαθήσω να παρουσιάσω τις βασικές γραμμές της κριτικής που άσκησε η Σχολή της Φρανκφούρτης στη Νεωτερική Κοινωνία.

Στο πρώτο μέρος θα καταγράψω τα κύρια σημεία στο οποία ασκείται η κριτική, στο δεύτερο μέρος θα εκθέσω τα σχετικά με τον εργαλειακό λόγο επιχειρήματα και στο τελευταίο μέρος θα αναφερθώ στην πολιτιστική βιομηχανία.

Ακολουθήστε μας στο Facebook Τελευταία Έξοδος 

1. Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Με τον όρο κριτική θεωρία αποκαλούμε τον άξονα κοινωνιολογικής σκέψης που αναπτύχθηκε από την «Σχολή της Φρανκφούρτης», μια ομάδα γερμανών επιστημόνων εβραϊκής καταγωγής, με κυριότερους στοχαστές τους Τ. Αντόρνο, Μ. Χόρκχαιμερ και Χ. Μαρκούζε. Αντικείμενο μελέτης της κριτικής θεωρίας αποτελεί η κοινωνία σαν αντίφαση, αφού ενώ από τη μια μεριά αποτελεί καρπό των ανθρώπινων δραστηριοτήτων από την άλλη αποκτά μια δική της αυτόνομη και ανεξάρτητη οντότητα. (Ιακώβου 2010:300)

Αποτελεί μια κριτική στην φιλοσοφική παράδοση της νεωτερικότητας, χωρίς να παραλείπει να εκφράσει μια γενικότερη απέχθεια προς όλα τα κλειστά φιλοσοφικά συστήματα. (Jay 2009:41) Είναι μια μετωπική επίθεση στα κυρίαρχα φιλοσοφικά και επιστημολογικά έργα της εποχής, καθώς και μια κριτική ερμηνεία της αστικής καπιταλιστικής κοινωνίας και των εξελίξεων στην πρώην Σοβιετική Ένωση. (Ιακώβου 2010:303) Γεννημένη στην αμερικανική εξορία στις αρχές της δεκαετίας του 1940, φέρει ως κληρονομιά την εποχή της γέννησης του φασισμού και του ναζισμού, τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την Τελική Λύση, την γιγάντωση του σταλινισμού και την ανάπτυξη του καπιταλισμού στις ΗΠΑ. (Ιακώβου 2010:305)

Θεωρεί ότι ο στόχος του διαφωτισμού να απομαγεύσει τον κόσμο και να καταστήσει τον άνθρωπο κύριο του εαυτού του απέτυχε, καθώς ο διαφωτισμός αυτοκαταστράφηκε μέσα από τις ίδιες αξίες που τον δημιούργησαν. (Ιακώβου 2010:307-309) Έχοντας ως πηγή αλλά και αντίπαλο του τον αρχέγονο φόβο του ανθρώπου προς ένα απειλητικό, γεμάτο κινδύνους φυσικό περιβάλλον, έθεσε ως στόχο την αυτοσυντήρηση του και την επιβίωση, κυριαρχώντας στη φύση. Μια φύση που αντιμετωπίζεται πλέον ως απλή ύλη, υποκείμενη σε μαθηματικούς νόμους. Οι αρχαίοι μύθοι, χρησιμοποιήθηκαν για να ταξινομήσουν το χάος, στόχο αντίστοιχο με του διαφωτισμού. Όπως στους μύθους κυριαρχεί η λογική του προδιαγεγραμμένου, έτσι στην νομοτέλεια του νεωτερισμού δεν μένει χώρος για την ανάπτυξη του νέου, εμμένοντας στην επανάληψη. (Ιακώβου 2010:310)

Αντόρνο και Χόκχαιμερ χρησιμοποιούν το ομηρικό έπος της Οδύσσειας στην «Διαλεκτική του Διαφωτισμού», αναπαριστώντας το ταξίδι από το αρχαϊκό στο έλλογο. Ο Οδυσσέας καλείται να αντιμετωπίσει τις βαθύτερες επιθυμίες του με τη μορφή δοκιμασιών, ενώ κάθε νέα υπέρβαση εμποδίου τον φέρνει εγγύτερα στην παγίωση της ταυτότητας και την ολοκλήρωση του φροϋδικού εγώ. Κάθε νίκη απαιτεί και μια σκλήρυνση των αισθήσεων στο βωμό της επιτυχημένης έκβασης-εργασίας. (Ιακώβου 2010:311-312)

Η πνευματική παράδοση της νεωτερικότητας αρχίζει από τον 15ο αιώνα με την σταδιακή υποχώρηση των φεουδαρχικών καταλοίπων και την ανάδειξη του έθνους-κράτους, συνυφαίνεται με την περίοδο του Διαφωτισμού (1688-1789) και αναπτύσσεται μέσα από τη βιομηχανική επανάσταση και την άνοδο του καπιταλισμού, δημιουργώντας νέες διανοητικές πειθαρχίες και εδραιώνοντας τον ακρογωνιαίο λίθο της νέας εποχής, το Λογοκεντρικό πρόσταγμα. (Φωτόπουλος 2010:325)

Ο Μαρκούζε αντιλαμβάνεται την ώριμη καπιταλιστική κοινωνία σαν γνήσιο τέκνο της νεωτερικότητα και ασκεί δριμεία κριτική στον τρόπο δόμησης της. Θεωρεί πως αυτό το μονολιθικό μοντέλο κυριαρχίας επιβλήθηκε στις κοινωνίες ως μια παρενέργεια του Διαφωτισμού και αντιπροτείνει το διαλεκτικό εργαλείο της «Μεγάλης Άρνησης» σαν βάση για την πολιτική και κοινωνική χειραφέτηση. Θεωρεί ότι η νεωτερικότητα όπως αποκρυσταλλώθηκε από τον Διαφωτισμό, διαψεύδει τις δεσμεύσεις της Λογοκεντρικής περιόδου. Υιοθετεί την φροϋδική θεωρία για να ερμηνεύσει τον καταπιεστικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ό Φρόιντ ισχυρίζεται ότι σε όλη την ιστορία του, ο άνθρωπος καταπιέζει τα βιολογικά και κοινωνικά του ένστικτα και απωθεί τις επιθυμίες του, στο βωμό της ευημερίας και της προόδου της ανθρώπινης κοινωνίας. Το ελάχιστο της καταπίεσης που απαιτείται για να δομηθεί ο πολιτισμός, προϋποθέτει ως προαπαιτούμενο μιας αρμονικής κοινωνικής οργάνωσης, την αποδοχή ορισμένων αναγκαίων περιορισμών των ανθρώπινων ενστίκτων. Το διακύβευμα του Δυτικού πολιτισμού, ο Λόγος, ακυρώνεται μέσα από την καταπίεση των ενστίκτων στην οποία οδηγεί η χειραγώγηση και καταπίεση που εφαρμόζει ο απρόσωπος μηχανισμός της τεχνολογίας. (Φωτόπουλος 2010:326-327)

Η κοινωνική συμπεριφορά που επιβάλλεται μέσα από τις καπιταλιστικές συνισταμένες (ορθολογικότητα, καταμερισμός εργασίας, μηχανισμοί και παραγωγή των προϊόντων, θεοποίηση της αγοράς, καταναλωτισμός και κομφορμισμός), συνθλίβουν το ομοιόμορφο και ομογενοποιημένο υποκείμενο κάτω από έναν μονοδιάστατο τρόπο σκέψης. (Φωτόπουλος 2010:328)

Ο Μαρκούζε ξεχωρίζει από τους άλλους διανοητές της κριτικής θεωρίας γιατί οραματίζεται ότι το άλμα της ανθρώπινης κατάστασης από την αποξένωση στην απελευθέρωση, μπορεί αν πραγματοποιηθεί με όρους ιστορικής και πολιτικής πρακτικής μέσα από την πολιτική λύση που θα δώσει η Νέα Αριστερά. (Φωτόπουλος 2010:328-329)

2. Ο ΕΡΓΑΛΕΙΑΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Η εργαλειακή ορθολογικότητα προάγει την ποσοτική ταύτιση εξαλείφοντας τις ποιοτικές διαφορές μέσα από την καπιταλιστική ανταλλαγή εμπορευμάτων. Οι Αντόρνο και Χόκενχαιμερ δεν προσυπογράφουν την μαρξιστική άποψη ότι η ανθρώπινη χειραφέτηση περνάει μέσα από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Αντίθετα ταυτίζονται με την άποψη του Βέμπερ σχετικά με τις αμφιλεγόμενες κατακτήσεις της νεωτερικότητας. (Ιακώβου 2010:315-316)

Ο όρος εργαλειακός αφορά τον τρόπο με την οποίο αντιμετωπίζουμε την θεωρητική γνώση άλλα και το πώς βλέπουμε τον κόσμο αντιμετωπίζοντας τα επιμέρους στοιχεία του σαν εργαλεία για την επίτευξη των στόχων μας. Η αντίληψη της επιστήμης στις Δυτικές κοινωνίες είναι προσανατολισμένη στην εύρεση των πιο αποτελεσματικών μέσων για την επίτευξη οποιουδήποτε σκοπού, παρέχοντας την γνώση για το τι πρέπει να γίνει, αλλά όχι για το πώς θα το πραγματοποιήσουμε. (Craib 2011:430-432)

Η υπαγωγή του Λόγου στους σκοπούς της αγοράς και η εργαλειοποίηση του εξαφανίζουν κάθε ίχνος δημιουργικής αναζήτησης του ανθρώπου και αναγάγουν την μονοδιάστατη όψη της ζωής ως μια φυσιολογική και αποδεκτή κατάσταση. (Φωτόπουλος 2010:329-330) Η πραγματοποίηση του Λόγου μπορεί να προέλθει μόνο μέσα από την διακοπή του φαύλου κύκλου της αναγκαστικής προόδου ως αυτοσκοπό και θα επιφέρει μια αρμονική ενότητα της ζωής στην οποία οι λογικές ικανότητες ισορροπούν την αισθησιακή μας φύση και τη συλλογική βούληση με την ατομική (Wellmer 1989:19-20)

Ο εξορθολογισμός της εξέλιξης των νεώτερων κοινωνιών ενισχύει την επιβολή ενός κλειστού συστήματος καταπίεσης, πραγμοποίησης και εργαλειακής λογικής. Ο Λόγος υποβιβάζεται σε εργαλειακή λογική διαλύοντας το αυτόνομο υποκείμενο και εγκαθιστώντας ένα πλήρως εξορθολογισμένο σύστημα κυριαρχίας. (Wellmer 1989:21-22)

Η συνήθεια αποτελεί μια κοινωνική κατηγορία που χρησιμοποιεί ο λόγος για να υποτάξει κοινωνικά ότι αντίκειται στα συμφέροντα της. Η εκκοσμικευμένη ηθικότητα του Δυτικού πολιτισμού είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ένταξη του ατόμου στην κοινωνία. (Horkheimer 1984:18-19)

Ο Λόγος κυριαρχεί στα εξεγερμένα αισθήματα και το άτομο πρέπει να ασκήσει βία στον εαυτό του και να τα υποτάξει στο βωμό της ανθρώπινης συνεργασίας. Η καθολικότητα του Λόγου απαιτεί μια αμοιβαία συμφωνία για την διασφάλιση των συμφερόντων όλων των ατόμων εξίσου, αλλά στην πραγματικότητα τα αντικρουόμενα συμφέροντα των κοινωνικών ομάδων χρησιμοποιούν έναν κίβδηλο και απατηλό Λόγο. (Horkheimer 1984:20)

Τι στυλ οι κανόνες ηθικής, η κοινωνική/εργασιακή πειθαρχία προάγουν την αυτοσυντήρηση του ατόμου στην ακραία κατάσταση στην οποία το άτομο μπορεί ακόμα και να θυσιαστεί, αφού πιστεύει ότι με την ιδιοκτησία μπορεί να αγοράσει την αθανασία. (Horkheimer 1984:24)

Ο μεγαλύτερος συμβιβασμός του ατόμου είναι αυτός προς την εκλογικευμένη αυτοσυντήρηση του. (Horkheimer 1984:26)

Ο ολοκληρωτικός σχεδιασμός του καπιταλισμού εξυμνεί την αποτελεσματικότητα στην εργασία και την ικανότητα του ατόμου να ενεργεί αυτόματα χωρίς σκέψη. Η ελευθερία, η άνεση επιλογής μέσα από την ήρεμη θεώρηση ακόμα και ο ελεύθερος χρόνο δεν ευνοούνται στο σύστημα της αγοράς. (Horkheimer 1984:33-34)

Η ζωή και η προετοιμασία για τη ζωή ταυτίζονται, μέσα από ένα εκπαιδευτικό σύστημα που η παιδευτική του λειτουργία περιορίζεται στην αναπαραγωγή των προτύπων και αποτελεί μικρογραφία της αυστηρά ιεραρχημένης κοινωνίας των ενηλίκων. (Horkheimer 1984:34-35)

Όπως μετά τον Διαφωτισμό η φύση μετατράπηκε σε ανθρώπινο εργαλείο επίτευξης των στόχων του, έτσι και στη συνέχεια η εργαλειοποίηση μεταφέρθηκε και στο κοινωνικό επίπεδο και μετά στο ατομικό. (Craib 2011:435)

Η Σχολή της Φρανκφούρτης προτείνει την υπονόμευση του συστήματος μέσα από την υιοθέτηση μιας κριτικής στάσης που θα αναδείξει τις αντιφάσεις του και θα αντικαταστήσει τον εργαλειακό Λόγο μακριά από ολοκληρωμένα σύνολα και συστήματα, αλλά με την αναζήτηση της αλήθειας προς την κατεύθυνση των άδηλων περιοχών της προσωπικής εμπειρίας. (Jay 2009:439)

3. Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

Ο Μαρκούζε οραματίζεται έναν ποιοτικό μετασχηματισμό της ανθρώπινης κατάστασης που θα προέλθει μέσα από την αναζήτηση του αισθητικού. Απορρίπτει τον μαρξιστικό επαναστατικό ρεαλισμό στην τέχνη και εναντιώνεται στην κυρίαρχη εξουσία της μαζικής κουλτούρας. (Φωτόπουλος 2010:329)

Τα ΜΜΕ και η μαζική διασκέδαση αποτελούν το κυρίαρχο status quo και συμβάλουν στη διαμόρφωση των προτύπων ενός κοινωνικά καθορισμένου τρόπου ζωής. (Φωτόπουλος 2010:329) Οι μαζικές διασκεδάσεις αποτελούν μια κοινωνική επινόηση του καπιταλισμού ως αντιστάθμισμα της πάταξης της αισθητικής ατομικής ευτυχίας που θυσιάζεται στο βωμό του καθήκοντος προς το σύνολο. Το ατομικό γούστο, που αποτελεί μια υποκειμενική εκτίμηση της τέχνης υπονομεύεται από την χειραγώγηση των προτιμήσεων μέσω της μαζικής κουλτούρας. Η αληθινή τέχνη αποτελεί «μια υπόσχεση ευτυχίας», μια έκφραση του θεμιτού ενδιαφέροντος του ανθρώπου για την μελλοντική ευτυχία του. (Jay 2009:179-180)

Η αναδιαμόρφωση της εργασίας κρίνεται απαραίτητη, έτσι ώστε να εξοικονομηθεί ο απαραίτητος χώρος και χρόνος για την χειραφέτηση των αισθήσεων που θα συμβάλλει στην χωρίς εμπόδια ανάπτυξη της ανθρώπινης ύπαρξης. (Φωτόπουλος 2010:330)

Ο Λόγος πρέπει να καθαιρεθεί και στη θέση του να υψωθεί η αισθητικότητα ώστε να δημιουργηθεί μια σχέση μεταξύ Λόγου και ανθρώπινης ψυχής με μια νέα αισθητικότητα που μέσα από τη δύναμη της τέχνης θα μετασχηματίσει την ανθρώπινη κοινωνία χωρίς βία, επιθετικότητα και αποξένωση. Η τέχνη έχει κοινωνική αποστολή την αναμόρφωση και την ανάπλαση του αισθητικού περιβάλλοντος ώστε να συγκεράσει τον θεωρητικό με τον πρακτικό λόγο μέσα από το πάντρεμα της νέας αισθητικότητας με την νέα λογική. (Φωτόπουλος 2010:330-331)

Οι δυνάμεις που απαιτούνται για την ανατροπή της σύγχρονης κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας δεν πρέπει να αναζητηθούν πλέον στην εργατική τάξη, αλλά μέσα από την «Μεγάλη Άρνηση», στις περιθωριακές ομάδες όπως οι hippys, οι άστεγοι, τα γκέτο, οι έγχρωμες κοινότητες και γενικά όσων ζουν έξω από την λογική του κυρίαρχου συστήματος αξιών. (Φωτόπουλος 2010:332)

Το έργο τέχνης εκλαμβάνεται από τον Αντόρνο ως το εύρος μιας μη πραγμοποιημένης γνώσης και το υπόδεγμα για την ιδανική ενσωμάτωση συστατικών στοιχείων σε μια ολότητα, καθώς το έργο τέχνης δεν καταπιέζει το απωθημένο ή το διαφορετικό. (Wellmer 1989:23)

Τα ΜΜΕ διαμορφώνουν τη γλώσσα την οποία πρέπει να χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να γίνει κοινωνικά αποδεκτός.

Ο Μαρκούζε θεωρεί ότι η σύγχρονη πολιτιστική βιομηχανία δημιουργεί πλαστές ανάγκες ώστε να κληθεί να τις ικανοποιήσει. (Craib 2011:443)

Ο μαζικός πολιτισμός αποτελεί ένα κοινωνικό εργαλείο χειραγώγησης που υπόσχεται μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας μέσα από την αναπαραγωγή τυποποιημένων προτύπων που σερβίρονται μασκαρεμένα σε μοναδικά και ιδιαίτερα ενώ δεν είναι τίποτα άλλο από επιφανειακά και τετριμμένα. (Craib 2011:447)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η σχολή της Φρανκφούρτης αποτέλεσε μια επίθεση προς το κατεστημένο που εγκαθίδρυσε η νεωτερικότητα. Αποτέλεσε όμως περισσότερο μια «άσκηση επί χάρτου» παρά μια ολομέτωπη ρήξη, καθώς δεν μπόρεσε να προωθήσει σε πρακτικό επίπεδο το ιδεολογικό της οπλοστάσιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ιακώβου, Βίκυ (2008), «Η Κριτική Θεωρία και η Νεωτερικότητα», στο Σ. Κονιόρδος (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Αθήνα, εκδόσεις Gutenberg.

Φωτόπουλος, Νίκος (2008), «Από τον Μονοδιάστατο Άνθρωπο στην Αποικιοποίηση του Βιοκόσμου: Χέρμπερτ Μαρκούζε και Γιούργκεν Χάμπερμας απέναντι στη Νεωτερικότητα», στο Σ. Κονιόρδος (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Αθήνα, εκδόσεις Gutenberg.

Craib Ian (2011), Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία: Από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, (επιμ. Παντελή Ε. Λέκκα), Αθήνα, εκδόσεις Τόπος.

Wellmer, Albrecht (1989), Λόγος, Ουτοπία και η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, Αθήνα, Εκδόσεις Έρασμος.

Χορκχάιμερ, Μαξ (1984), Το Τέλος του Λόγου, μτφρ. Στ. Ροζάνης, Αθήνα, Εκδόσεις Έρασμος.

Jay, Martin (2009), Η Διαλεκτική Φαντασία, Αθήνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Πηγή