Το νεοφιλελεύθερο αφήγημα και τα τρία στάδια του Λιστ

Γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης

Ένα από τα επιχειρήματα υπέρ της παγκοσμιοποίησης και του αποχαλινωμένου καπιταλισμού του καιρού μας είναι ότι έβγαλε τον Τρίτο Κόσμο από την φτώχεια. Ότι μπορεί μεν να αύξησε την ανασφάλεια και την ανισότητα στην Δύση, ωφέλησε όμως δισεκατομμύρια ανθρώπους έξω απ’ αυτήν. Πρόκειται βέβαια για χονδροειδή διαστρέβλωση της αλήθειας.

Ακολουθήστε μας στο Facebook Τελευταία Έξοδος 

Την έξοδο από την φτώχεια οι χώρες που την πέτυχαν δεν την χρωστούν στην παγκοσμιοποίηση και τον αποχαλινωμένο καπιταλισμό, αλλά στο ακριβώς αντίθετο: Στην προστατευόμενη από το κράτος οικονομία τους και τη μεγάλη (συνήθως) εσωτερική αγορά τους. Η Ινδία λ.χ. φορολογεί τις ημεδαπές εταιρείες λιγότερο από τις ξένες, η Ινδονησία πρωταγωνιστεί σε μέτρα προστατευτικά της εθνικής της παραγωγής, ενώ για κράτη όπως η Κίνα ή το Βιετνάμ δεν χρειάζεται καν να μιλήσουμε.

Ακόμη και κράτη που στήριξαν την οικονομική τους ανόρθωση στις εξαγωγές, επί δεκαετίες άσκησαν πολιτική προστατευτική των κρίσιμων κλάδων τους και ορισμένα εξακολουθούν να το κάνουν. Αλλά και στην κοινωνική τους πολιτική, όπως φάνηκε από τα μέτρα κατά της ένδειας στην Βραζιλία του Λούλα, ή με την εισαγωγή της καθολικής ασφάλισης υγείας (Seguro Popular) επί υπουργίας Χούλιο Φρενκ στο Μεξικό, πρότυπο των υπό ανάπτυξη χωρών υπήρξε εξαρχής το κλασσικό κοινωνικό και ευθέως παρεμβατικό κράτος του ευρωπαϊκού Μεταπολέμου, όχι η σημερινή απορρύθμισή του.

Το φετίχ των νεοφιλελεύθερων

Η παγκοσμιοποίηση ωφέλησε, βεβαίως, τη διασπορά της τεχνικής καινοτομίας και των επενδύσεων ανά τον κόσμο. Όμως, κατά ειρωνικό τρόπο, η λεγόμενη ελεύθερη οικονομία τα θεαματικότερα αποτελέσματά της τα είχε εκεί όπου ετέθη νωρίς υπό τον έλεγχο του κράτους, συνήθως μάλιστα του αυταρχικού. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της Χιλής επί Πινοτσέτ, της Τουρκίας επί Ερντογάν, της Νοτίου Κορέας επί στρατηγού Παρκ κ.ά. Στην πορεία τους προς την ανάπτυξη οι περισσότερες από αυτές τις χώρες μιμήθηκαν σε αδρές γραμμές το παράδειγμα της Γερμανίας του Βίσμαρκ, ή της Ιαπωνίας του Μεϊτζί, δηλαδή την εκβιομηχάνιση εκ των άνω.

Ο οικονομικός εκσυγχρονισμός και η προστασία της εσωτερικής παραγωγής ως κεντρικά μελήματα του κράτους είναι, άλλωστε, τα δύο σταθερά γνωρίσματα του καπιταλισμού του 19ου αιώνα. Ακόμη και οι ΗΠΑ, από τον Ουάσιγκτον μέσω του Λίνκολν ως τον πρώτο Ρούσβελτ, έγιναν μεγάλη οικονομική δύναμη, ασκώντας πολιτική προστασίας όχι απελευθέρωσης της εσωτερικής αγοράς τους.

Ο μύθος ότι η ευημερία των ανθρώπων και των χωρών είναι ευθέως ανάλογη της ελευθερίας του εμπορίου, μπορεί να ανιχνευθεί ήδη στους εκπροσώπους της κλασσικής πολιτικής οικονομίας, τον Ρικάρντο και παλιότερα τον Σμιθ. Όμως, είναι πρώτα στους νεοκλασσικούς, τους λεγόμενους νεοφιλελεύθερους, όπου η αγιοποίηση της αγοράς (και η συναφής δαιμονοποίηση του κράτους) θα λάβει διαστάσεις φετίχ και δόγματος.

Τα στάδια του Λιστ

Η επικράτηση της ιδεολογίας τους τις τελευταίες δεκαετίες έριξε στην σκιά τις μόνες ορθές απόψεις που έχουν διατυπωθεί επί του ζητήματος, αυτές του σπουδαίου Γερμανού πολιτικού οικονομολόγου του 19ου αιώνα Φρήντριχ Λιστ. Στο έργο του «Το εθνικό σύστημα της πολιτικής οικονομίας» (1841), ο Λιστ διέκρινε τρία στάδια στην οικονομική ιστορία, που το καθένα του απαιτεί διαφορετικό χειρισμό των κανόνων του εμπορίου.

Όσα έθνη επιθυμούν να ευημερήσουν, στην αρχή πρέπει να υιοθετήσουν το ελεύθερο εμπόριο, προκειμένου να αρθούν από τις συνθήκες της βαρβαρότητας και να σημειώσουν προόδους στην γεωργία. Ακολούθως, όμως, πρέπει να περιορίσουν την ελευθερία του εμπορίου ώστε να ενισχύσουν την ανάπτυξη της βιοτεχνίας, της αλιείας, της ναυτιλίας και των εξαγωγών τους.

Τέλος, όταν φτάσουν στην ύψιστη βαθμίδα του πλούτου και της ισχύος, πρέπει σταδιακά να επιστρέψουν στην αρχή του ελεύθερου εμπορίου και ανταγωνισμού στην επικράτειά τους όσο και στις ξένες αγορές, προκειμένου να διαφυλάξουν τους αγρότες, τους βιοτέχνες και τους εμπόρους τους από την επανάπαυση και να τους κεντρίσουν, ούτως ώστε να διατηρήσουν την κυρίαρχη θέση που κατέκτησαν.

Οικονομικός δογματισμός

Οι συστάσεις αυτές του Λιστ έχουν έκτοτε εφαρμοστεί πάμπολλες φορές, με τρανταχτό παράδειγμα την τωρινή προστατευτική πολιτική της Κίνας. Στη Δύση, όμως, λόγω του ιδεολογηματικού αντικρατισμού που επικράτησε, λησμονήθηκαν. Και για όσο οι δυτικές οικονομίες διατηρούσαν το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα, επιβεβαίωναν τον Λιστ εφόσον πράγματι το ελεύθερο εμπόριο ήταν, ακόμη, προς όφελός τους.

Από την δεκαετία του 1970 ωστόσο, όταν αρχικά οι Ιάπωνες και μετά οι λοιπές ασιατικές χώρες, υπονόμευσαν επιτυχώς το πλεονέκτημα αυτό, σε όσα δυτικά κράτη δεν μπόρεσαν να παραβγούν μαζί τους η εξέλιξη ήταν η αντίθετη: παραγωγική παρακμή, αποβιομηχάνιση, μετεγκατάσταση επιχειρήσεων, εκτόξευση των εμπορικών ελλειμμάτων.

Δεδομένων όλων αυτών, η πρόσφατη επιστροφή του προστατευτισμού στις ΗΠΑ δεν είναι παρά μια αναμενόμενη και υγιής διόρθωση, η επάνοδος στο δεύτερο στάδιο του Λιστ – μονοδρόμους η ιστορία δεν έχει. Για την ΕΕ όμως, που έχει αναγορεύσει την ελευθερία των αγορών σύμβολο πίστεως, και επιπλέον έχει αυτοπαγιδευθεί στο αδιέξοδο του ευρώ, που στραγγαλίζει ιδίως τις οικονομίες του Νότου, η προσαρμογή στις νέες συνθήκες δεν θα είναι εύκολη υπόθεση.

Όπως το είδαμε και στο δημοψήφισμα για το Brexit, όπου στο όνομα μιας άλλης «ιερής» ελευθερίας, αυτής της διακίνησης προσώπων, οι Βρυξέλλες αρνήθηκαν στους Βρετανούς κάθε ουσιαστική παραχώρηση, γελοιοποιώντας την ηγεσία τους και στέλνοντάς τους μαζικά στις κάλπες υπέρ της εξόδου, έτσι και τώρα ο οικονομικός δογματισμός βαπτίζεται ζήτημα αρχής και στρέφεται κατά της στοιχειώδους λογικής. Με ό,τι αυτό προοιωνίζεται για το μέλλον.

Πηγή