Εμείς και οι Αρχαίοι

...Μακριά από κάθε προγονοπληξία και σοβινισμό, το παρελθόν μπορεί να αποτελέσει λαμπρό οδηγό για το μέλλον. Έχουμε πολλά προβλήματα να αντιμετωπίσουμε ως κοινωνία και δεν έχουμε την πολυτέλεια να αφήνουμε αναξιοποίητη την απύθμενη δεξαμενή σκέψης της αρχαίας Ελλάδας. Οι αρχαίοι Έλληνες μελετήθηκαν και αξιοποιήθηκαν από τους Ρωμαίους, από το Βυζάντιο, από τους Πατέρες της Εκκλησίας, από τους Άραβες, από τους Δυτικούς σε όλες τις εποχές (Μεσαίωνα, Αναγέννηση, Διαφωτισμός), από τους Σλάβους. Αξιοποιούνται και σήμερα και με το παραπάνω από τους Δυτικούς. Σε λίγο θα αρχίζουν να τους αξιοποιούν συστηματικά οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες και εμείς θα μείνουμε αποσβολωμένοι να κοιτάζουμε και να υποστηρίζουμε κάθε ανοησία που γεννά ο αρρωστημένος εγκέφαλος μερικών πλασιέ βιβλίων...

Γράφει ο Κωνσταντίνος Μπατσιόλας, Ιστορικός-Εθνολόγος, Θεολόγος

Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κάποιος ότι οι αρχαίοι Έλληνες σημάδεψαν την ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού (και κατ’ επέκταση της ανθρωπότητας ολόκληρης) τόσο όσο κανένας άλλος λαός. 

Αυτή η άποψη εκ πρώτης όψεως ακούγεται αρκετά σοβινιστική και για πολλούς ενέχει στοιχεία προγονοπληξίας. Κι όμως, ο πολιτισμός της κλασικής αρχαιότητας (5ος – 4ος αιώνας π.Χ.) και των Ελληνιστικών Χρόνων (3ος π.Χ. και μετά) αποτελούν και σήμερα ακένωτη πηγή προβληματισμού, μελέτης και έρευνας. Μέσα στους αιώνες ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ενέπνευσε τους ανθρώπους σε κάθε επίπεδο: επιστημονικό, φιλοσοφικό, καλλιτεχνικό, πολιτικό, ηθικό.

Μέσα στο πλαίσιο αυτού του πολυδιάστατου φαινομένου τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια στροφή των Νέο-Ελλήνων προς τη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας. Παρατηρούμε ανθρώπους να μελετούν τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, τους ιστορικούς, τους λογοτέχνες. Δεκάδες θεατρικές παραστάσεις «ανεβαίνουν» κάθε καλοκαίρι με πρωταγωνιστές τον Οιδίποδα, την Αντιγόνη, την Ηλέκτρα, την Ιφιγένεια. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι έχουν εκδώσει έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Πολλές μελέτες ξένων συγγραφέων έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί. Ακόμη και στο ηλεκτρονικό διαδίκτυο συχνά πυκνά βρίσκουμε άρθα και φωτογραφίες που αναφέρονται στην αρχαία Ελλάδα. Όλα αυτά θα έμοιαζαν ως ένα ευκταίο γεγονός πριν λίγα χρόνια και σίγουρα ένα υγιές φαινόμενο· μια κοινωνία στρέφεται και μελετά το παρελθόν της, με σκοπό να αντλήσει διδάγματα για το παρόν.

Όμως, δυστυχώς τα πράγματα δεν είναι έτσι ακριβώς. Η στροφή προς τους αρχαίους Έλληνες με τον συγκεκριμένο τρόπο που γίνεται προφανώς δεν δείχνει μια υγιή στροφή!

Και ποιος είναι αυτός ο τρόπος; Όλοι μας έχουμε δει σε τηλεοπτικά κανάλια διαφόρους τύπους να πουλούν βιβλία, τα οποία διακηρύττουν ότι μέσα σ’ αυτά αποκαλύπτονται συγκλονιστικά και συνταρακτικά στοιχεία που αφορούν στους αρχαίους Έλληνες‧ παρομοίου περιεχομένου κείμενα έχουμε διαβάσει σε αρκετές ιστοσελίδες. Με μια τεχνολογία που παρέμεινε «μυστική» οι αρχαίοι Έλληνες ταξίδευαν στο διάστημα! Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν «μυστικά» υπερόπλα! Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν εξωγήινη καταγωγή (σύμφωνα με μία θεωρία καταγόμαστε από τον πλανήτη Σείριο!). Οι αρχαίοι ελληνικοί ναοί περιστρέφονται (όπως και η Ακρόπολη – χωρίς βέβαια να εξηγείται ο τρόπος και ο σκοπός αυτών των «περιστροφών»)! Τα αρχαία ελληνικά συγγράμματα αλλοιώθηκαν από τους Δυτικούς (και όπως σιγοψιθυρίζουν κάποιοι, αυτή η αλλοίωση έγινε με καθοδήγηση των Εβραίων – συνήθεις ύποπτοι σε κάθε σχεδόν θεωρία συνομωσίας!). Οι αρχαίοι Έλληνες άφησαν προφητείες που φυλάσσονταν για αιώνες στο Άγιο Όρος! Από μερικούς ακόμη ειπώθηκε και η «μεγαλύτερη αποκάλυψη»: ο Χριστός ήταν Έλληνας! Και τέλος, ίσως το σημαντικόετρο: οι Έλληνες είχαν κατακτήσει όλο τον κόσμο το 30.000 π.Χ. Ας αναλογιστούμε τον «πόλεμο» που έχει ξεσπάσει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με αφορμή τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην Αμφίπολη για να αντιληφθούμε την έκταση του φαινομένου.

Όλοι γίναμε αυτήκοοι ή αυτόπτες μάρτυρες τέτοιου είδους απόψεων. Μια αμηχανία όλους μας κατέλαβε! Είναι δυνατόν, όλοι σκεφτήκαμε, να έγιναν τόσα πολλά και να μας τα κρατούν μυστικά; Ποια σκοτεινά κέντρα βρίσκονται πίσω από αυτές τις μεγάλες συνωμοσίες; Και βέβαια που να γίνει λόγος για την ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα…

Προφανώς, όλες αυτές οι υπερβολές και οι ακρότητες δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Δεν μπορούν να αντέξουν ούτε δευτερόλεπτο στην επιστημονική κριτική και ανάλυση. Ανυπόστατα ψεύδη ανθρώπων, οι οποίοι θέλουν να πουλήσουν βιβλία, είναι όλα αυτά και τίποτα παραπάνω.

Και συγχρόνως δεν είναι τυχαίο ότι τέτοιες θεωρίες ενδημούν σε συγκεκριμένο πολιτικό χώρο (από τον οποίο και προπαγανδίζονται), ο οποίος έχει ως σημαία του τον εθνικισμό (ουσιαστικά την πατριδοκαπηλία). Το φαινόμενο αυτό όμως δεν είναι καθόλου τυχαίο και ούτε η διάδοση τέτοιων θεωριών οφείλεται στην πειθώ των ανθρώπων που τις υποστηρίζουν. Είναι ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί και σε άλλες χώρες του Δυτικού κόσμου.

Είναι από όλους παραδεκτό ότι οι θεωρίες συνωμοσίας ευδοκιμούν πλέον στη Δύση. Για παράδειγμα οι μισοί Αμερικάνοι πιστεύουν ακράδαντα ότι η NASA δεν πήγε στο φεγγάρι και στο διάστημα. Και βέβαια δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι τις Πυραμίδες στην Αίγυπτο τις έχτισαν εξωγήινοι… Φαίνεται πως οτιδήποτε σχετίζεται με συνωμοσίες ελκύει τον άνθρωπο των δυτικών κοινωνιών. Οι αιτίες του φαινομένου, βέβαια, εδράζονται σε ένα πλήθος παραγόντων. Σε μια εποχή όπου η πολυπλοκότητα κυριαρχεί, είναι φυσικό ο απλός άνθρωπος να αναζητά και απλές λύσεις στα προβλήματα του κόσμου. Παράδειγμα: είναι πιο εύκολα για κάποιον να πιστέψει ότι Αμερικάνοι στηρίζουν το Ισραήλ, γιατί οι Η.Π.Α. κυβερνώνται από Εβραίους τραπεζίτες, παρά να παρακολουθήσει μια δυσνόητη ανάλυση γεωπολιτικής και να αντιληφθεί ότι τα συμφέροντα των Η.Π.Α. και του Ισραήλ συμπλέουν εξαιτίας ενός πλήθους παραγόντων. Ακόμη, το φαινόμενο αυτό ενισχύει και η «μυστικοπάθεια» ορισμένων κέντρων εξουσίας, όπως οι Αμερικάνικες μυστικές υπηρεσίες – κάτι που είναι και φυσιολογικό εφόσον είναι «μυστικές υπηρεσίες». Επίσης, είναι κοινή διαπίστωση ότι οι πολίτες της Δύσης είναι ως επί το πλείστον ανιστόρητοι. Παράλληλα, διάφορες έρευνες έδειξαν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας ελκύουν άτομα με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο ή ψυχικές διαταραχές. Άλλοι ασπάζονται τέτοιες θεωρίες προκειμένου να αναδείξουν τη διαφορετικότητά τους από τη «μάζα» των πολιτών που πιστεύει ό,τι «πλασάρουν» τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Και τέλος, να μην ξεχνάμε ότι οι επιστήμες και της ιστορίας και της αρχαιολογίας δεν έχουν δώσει ακόμη απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα.

Όσον αφορά τώρα στην ελληνική πραγματικότητα μπορούμε να διακρίνουμε και κάποιους παράγοντες ξεχωριστούς. Πρώτα απ’ όλα, εδώ και μερικά χρόνια η ελληνική οικονομία καταποντίζεται στην ύφεση, οι Έλληνες εξαθλιώνονται και από τη φτωχοποίηση της κοινωνίας συνθλίβονται τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού. Η πολυδιάστατη αυτή κρίση (οικονομική, πολιτική, ηθική, πνευματική-πολιτισμική) έφερε στην επιφάνεια την παρακμή της νέο-ελληνικής κοινωνίας: το κράτος βουλιάζει, οι εθνικές υποχωρήσεις και ταπεινώσεις διαδέχονται η μία την άλλη, η κοινωνία βρίσκεται σε ένα δυσώδες τέλμα‧ μια κοινωνία σε κατάσταση απελπισίας. Είτε κάποιος θεωρεί υπερβολές είτε όχι τις ανωτέρω διαπιστώσεις, πρακτικά τις τελευταίες δεκαετίες οι Νεοέλληνες έχουμε να είμαστε περήφανοι για πολύ λίγα πράγματα.

Όμως, αυτά και πολλά άλλα διαμορφώνουν σε πρώτο επίπεδο μια στάση απαξίωσης προς τη σύγχρονη Ελλάδα. Κήρυκες του πεσιμισμού παρελαύνουν καθημερινά στα τηλεοπτικά κανάλια. Βέβαια, πολλά από αυτά μπορεί να ανταποκρίνονται στη σύγχρονη πραγματικότητα (δεν νομίζω να είναι πολλοί περήφανοι για τα νοσοκομεία ή τα σχολεία που έχουμε;). Όμως, το ζήτημα δεν είναι η αλήθεια ή μη αυτών. Η ουσία βρίσκεται στη διαμόρφωση ενός κλίματος πεσιμισμού και μιζέριας· μιας γενικευμένης αίσθησης ότι συνεχώς πάμε από το κακό στο χειρότερο. Έτσι, ο απλός πολίτης αναζητά να βρει διέξοδο, ώστε να τονωθεί το εθνικό του φρόνημα. Να νιώσει περήφανος για το γεγονός ότι είναι Έλληνας. Και έτσι βρίσκουν γόνιμο έδαφος όλοι αυτοί οι διαπρύσιοι υποστηρικτές της «θεϊκότητας» των αρχαίων Ελλήνων. Οι σύγχρονοι Έλληνες δεν μπορούν να είναι περήφανοι για τίποτα (λες και δεν υπήρξε ούτε ο Καβάφης, ούτε ο Σεφέρης, ούτε ο Καζαντζάκης, ούτε ο Ρίτσος – αναφέρω ενδεικτικά τέσσερις Έλληνες από το χώρο της λογοτεχνίας με παγκόσμια ακτινοβολία, αν και ο κατάλογος θα μπορούσε να ήταν πολύ μακρύτερος)!

Η στάση μας αυτή προς την αρχαία Ελλάδα είναι προφανώς σύμφυτη με τη γενικότερη παρακμή της κοινωνίας μας, την πνευματική καθίζηση και την πολιτισμική τελμάτωση της. Και να μην παραλείψουμε να τονίσουμε τα πόσα ερωτηματικά υπάρχουν στον τρόπο διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Το ζήτημα όμως δεν είναι αν αξίζει ή δεν αξίζει να είμαστε περήφανοι για το Νέο-Ελληνισμό. Κάθε λαός αξίζει να είναι περήφανος για τον εαυτό του, την ιστορία του και τον πολιτισμό του. Το θέμα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα πρέπει να αντικρίζουμε τους αρχαίους Έλληνες. Είναι σε τίποτα ωφέλιμο να ψάχνουμε να βρούμε προφητείες που δεν πρόκειται ποτέ να εκπληρωθούν, για τον πολύ απλό λόγο ότι είναι σύγχρονα χαλκεύματα και δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα, ή μήπως πρέπει να βρούμε διδάγματα για κάθε έκφανση του βίου στο παρελθόν μας;

Είναι εμφανές ότι η σχέση μας με τους αρχαίους μας προγόνους καθίσταται προβληματική: είτε εξαντλείται σε μια επιδερμΙκή προσέγγιση με τον στερεοτυπικό αναμηρυκασμό αρχαιοελληνικών ρητών σαν να είναι συνθήματα, είτε αναλώνεται σε μια συνωμοσιολογική προσέγγιση η οποία ξεπερνά τα όρια της ανοησίας.

Αυτός ο αμύθητος πλούτος ζωής και σκέψης που κληροδότησαν και επιδαψίλευσαν στη σύνολη ανθρωπότητα οι αρχαίοι Έλληνες στην πραγματικότητα μένει ξένος προς εμάς. Ποιος μπορεί να πει με βεβαιότητα ότι γνωρίζει την προσφορά του Ηρακλείτου ή του Σωκράτη στην παγκόσμια φιλοσοφία; Ποιος μπορεί να εξηγήσει γιατί η «Αντιγόνη» και ο «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή συγκαταλέγονται στα κορυφαία λογοτεχνικά έργα όλων των εποχών; Γιατί ο Θουκυδίδης είναι ο κορυφαίος ιστορικός; Γιατί ο Αριστοτέλης θεωρείται ως γεννήτορας πολλών επιστημών; Γιατί οι κατακτήσεις του Μ.Αλεξάνδρου άλλαξαν κυριολεκτικά τον ρου της ιστορίας; Θα μπορούσα να αναφέρω πολλά άλλα παραδείγματα που καταδεικνύουν την άγνοιά μας (ακόμη και τη στρέβλωση) για την Αρχαία Ελλάδα.

Συνηθίζω να αναφέρω το παράδειγμα του Αμερικάνου Ψυχολόγου David Goleman, ο οποίος καινοτόμησε στην επιστήμη του με το έργο του «Συναισθηματική Νοημοσύνη» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα, μετάφραση Άννα Παπασταύρου). Ο εν λόγω, ο οποίος είναι καθηγητής στο Χάρβαρντ, συνεχώς αναφέρεται στον Σωκράτη και στον Αριστοτέλη. Με δυο λόγια: σε ένα έργο της σύγχρονης επιστήμης της ψυχολογίας, οι αρχαίοι Έλληνες κυριαρχούν· μια πρωτότυπη και ριζοτόμος επιστημονική θεωρία, αυτή της συναισθηματικής νοημοσύνης, εδράζεται σε μεγάλο βαθμό στη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Η περίπτωση του D. Goleman θεωρώ ότι είναι ενδεικτική για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε τους αρχαίους Έλληνες. Ας αντλήσουμε από τη σκέψη τους υλικό για να καινοτομήσουμε και να πρωτοτυπήσουμε. Εξάλλου κι αυτοί συνεχώς καινοτομούσαν …

Ακόμη, χρήσιμος θα μπορούσε να φανεί στην εποχή μας και ο Ηρόδοτος. Σε μια εποχή που ο δυτικός άνθρωπος καταδυναστεύεται από την καταναλωτική φρενίτιδα, ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός – γεωγράφος – εθνολόγος μπορεί να μας εμπνεύσει. Αρκεί να σκεφτούμε τον διάλογο Κροίσου και Σόλωνος, ο οποίος παρατίθεται στο έργο του, και την περιφρόνηση του σοφού Αθηναίου προς τα αμύθητα πλούτη του Κροίσου. Ο Σόλων δεν θεώρησε ευτυχισμένο τον Κροίσο καθώς ο πλούτος δεν ήταν γι’ αυτόν κριτήριο ευτυχίας. Ο Κροίσος τελικά γλίτωσε από τραγικό θάνατο στην πυρά, αφού είχε χάσει όλα τα πλούτη και το βασίλειό του. Αυτοί οι οποίοι είχαν θεωρηθεί ευτυχισμένοι από το Σόλωνα, πέθαναν όλοι με αξιοπρέπεια και τιμές, παρά το γεγονός ότι δεν ήταν πλούσιοι – είχαν τόσα υλικά αγαθά, ώστε να ζουν με αξιοπρέπεια για τα δεδομένα της εποχής τους.

Τα διδάγματα από τους αρχαίους Έλληνες τα οποία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σήμερα είναι αμέτρητα. Για κάθε έκφανση του βίου μπορούμε να στρέψουμε το βλέμμα μας στην αρχαία ελληνική σκέψη (και γιατί όχι και στην ελληνική σκέψη άλλων εποχών) και να αντλούμε πολύτιμα διδάγματα και ιδέες για το παρόν. Μακριά από κάθε προγονοπληξία και σοβινισμό, το παρελθόν μπορεί να αποτελέσει λαμπρό οδηγό για το μέλλον. Έχουμε πολλά προβλήματα να αντιμετωπίσουμε ως κοινωνία και δεν έχουμε την πολυτέλεια να αφήνουμε αναξιοποίητη την απύθμενη δεξαμενή σκέψης της αρχαίας Ελλάδας. Οι αρχαίοι Έλληνες μελετήθηκαν και αξιοποιήθηκαν από τους Ρωμαίους, από το Βυζάντιο, από τους Πατέρες της Εκκλησίας, από τους Άραβες, από τους Δυτικούς σε όλες τις εποχές (Μεσαίωνα, Αναγέννηση, Διαφωτισμός), από τους Σλάβους. Αξιοποιούνται και σήμερα και με το παραπάνω από τους Δυτικούς. Σε λίγο θα αρχίζουν να τους αξιοποιούν συστηματικά οι Κινέζοι και οι Ιάπωνες και εμείς θα μείνουμε αποσβολωμένοι να κοιτάζουμε και να υποστηρίζουμε κάθε ανοησία που γεννά ο αρρωστημένος εγκέφαλος μερικών πλασιέ βιβλίων.

Ας ελπίσουμε ότι η πολιτεία και οι πνευματικοί μας ταγοί θα συνειδητοποιήσουν τη σπουδαιότητα της κατάστασης και έτσι θα αναπτυχθούν πρωτοβουλίες, οι οποίες όχι μόνο θα ξεσκεπάζουν την κενότητα και τη φαιδρότητα όλων αυτών των ανόητων και ανυπόστατων θεωριών, αλλά το σημαντικότερο η στροφή προς τους αρχαίους Έλληνες να γίνει υγιής, γόνιμη και δημιουργική.

Το εικαστικό είναι έργο του μεγάλου μας ζωγράφου και χαράκτη ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

  

ΠΗΓΗ: afieromata