II Ιωβηλαίο: Επέτειος Διαγραφής Χρεών και Διακήρυξη της Ελευθερίας

Γράφει ο Σπύρος Λαβδιώτης

Τα επιχειρήματα γύρω από το χρέος έχουν την ύπαρξή τους τουλάχιστον εδώ και πέντε χιλιάδες χρόνια 1 και στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας των κρατών και αυτοκρατοριών έχει δηλωθεί στους περισσότερους ανθρώπους ότι αυτοί χρωστούν, είναι χρεώστες. 2 Εδώ και χιλιάδες χρόνια, η πάλη μεταξύ των πλουσίων και φτωχών έχει πάρει κατά κύριο λόγο τη μορφή συγκρούσεων μεταξύ πιστωτών και οφειλετών.

Οι συγκρούσεις οδήγησαν σε δουλεία λόγω χρεών, κατασχέσεις αγρών και σπιτιών, αμνηστίες, ανάκτηση περιουσιών, αποζημιώσεις, κατασχέσεις προβάτων κι αμπελιών και, σε πωλήσεις οφειλετών μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους ως σκλάβους.

Όταν κάποιος εξετάζει την ιστορία του χρέους το τι ανακαλύπτει είναι ότι ένα μεγάλο μέρος του σύγχρονου λεξιλογίου μας της ηθικής και θρησκευτικής γλώσσας, αναδύθηκε αρχικά απευθείας από τη διαμάχη μεταξύ οφειλετών και πιστωτών. Οι πιο προφανείς λέξεις είναι, εξιλέωση “redemption”, το ξεκαθάρισμα (διευθέτηση των λογαριασμών) “reckoning”, εξ ου η μέρα της Κρίσης “ the day of Judgment”. Και υπό ευρεία έννοια, ελευθερία “freedom”, συγχώρεση “forgiveness”, και αμαρτία “sin”. Ο ερευνητής επίσης παρατηρεί τις τακτικές λαϊκές εξεγέρσεις με την καταστροφή των γραπτών καταγραφών των χρεών, είτε είναι ταμπλέτες, πάπυροι ή λογιστικά βιβλία. Κι όπως αναφέρει ο Finley στο κλασικό του βιβλίο, Η Αρχαία Οικονομία, 3 οι φτωχοί εξεγέρθηκαν είτε για πλήρη πολιτικά δικαιώματα ή να ασκήσουν το αιώνιο επαναστατικό πρόγραμμα της αρχαιότητας που ήταν « Διαγραφή Χρεών και Αναδιανομή της Γης».

Το πρόβλημα του χρέους και τα επιχειρήματα γύρω απ’ αυτό λειτούργησαν σε κάθε διάσταση της πολιτικής ζωής της εποχής εκείνης και τέθηκαν εν μέσω ταραχών, εξεγέρσεων και μεταρρυθμιστικών κινημάτων. Ωστόσο, πολλοί από τους όρους και

θέματα γύρω από το χρέος έχουν χαθεί μέσα στη λήθη του παρελθόντος, αλλά ένα από τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά της Αγίας Γραφής είναι ότι διατηρεί σημαντική ορολογία και προβάλει βασικά θέματα χρηματοοικονομίας του χρέους. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, Νεεμίας, 4 που γράφτηκε στην περίοδο όταν η Ιουδαία ήταν επαρχία της Περσίας, τον 5ο αιώνα π. Χ.

Ηγέρθη μεγάλη κατακραυγή από το λαό και τις γυναίκες αυτού εναντίον των αδελφών τους, τους Ιουδαίους. Μεταξύ αυτών ήταν μερικοί οι οποίοι έλεγαν: « με τους γιούς και τις θυγατέρες μας εμείς είμαστε πολλοί και έχουμε ανάγκη να λάβουμε ψωμί να φάγουμε για να ζήσουμε». Υπήρξαν και ορισμένοι που έλεγαν: « εμείς υποθηκεύουμε τους αγρούς μας, τα αμπέλια μας, και τα σπίτια μας για να λάβουμε σιτάρι και να ζήσουμε». Και άλλοι έλεγαν: «εμείς έχουμε δανεισθεί χρήματα για να πληρώσουμε τους φόρους του βασιλέως με υποθήκη τους αγρούς μας, τα αμπέλια και τα σπίτια μας. Αν και εμείς είμαστε από την ίδια σάρκα όπως η σάρκα των αδελφών μας, όπως οι γιοί μας έτσι και οι γιοί αυτών, και ιδού εμείς καταδυναστεύουμε τους γιούς μας και τις θυγατέρες μας ένεκα των χρεών που έχουμε συνάψει· παραδώσαμε σε αυτούς τα παιδιά μας ως δούλους και τις θυγατέρες μας ως δούλας. Δεν έχουμε τη δύναμη να τους απελευθερώσουμε, διότι οι αγροί και τα αμπέλια μας ανήκουν στους πλούσιους δανειστές μας. Και λυπήθηκα παρά πολύ όταν άκουσα την κραυγή τους κι αυτά τα λόγια. * 

Ο Νεεμίας αποδοκίμασε την απληστία των πιστωτών που είχαν το μονοπώλιο της γης, λόγω των κατασχέσεων από τους ανήμπορους να αποπληρώσουν τα χρέη τους. Και για να μην επέλθει η καταστροφή της κοινωνίας των ομοεθνών Ιουδαίων, προώθησε τη θεμελιώδη αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης με την κατάργηση της δουλείας εξ αιτίας χρεών και την ακύρωση των κτηματικών δανείων. Με άλλα λόγια, ο Νεεμίας προκήρυξε το δικό του Ιωβηλαίο σε σκοπό να βοηθήσει τις οικογένειες να επιβιώσουν των οποίων τα μέλη είχαν μετατραπεί σε δούλους και οι αγροί που τους παρείχαν την οικονομική στήριξη είχαν απαλλοτριωθεί από τοκογλύφους δανειστές.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν εκουσίως κακοπληρωτές. Στην αρχαία εποχή, η οικονομία ήταν πρωταρχικώς αγροτική και οι καλλιεργητές ειδικά σε περιόδους κακής συγκομιδής εξ ανάγκης έπρεπε να δανειστούν για να συντηρήσουν τις οικογένειες τους. Ως εκ τούτου, οι φτωχοί αγρότες έγιναν χρεώστες των πλουσίων γειτόνων ή των χρηματοδανειστών των πόλεων και άρχισαν να χάνουν τα κτήματά τους που είχαν θέσει ως υποθήκη και μετατράπηκαν σε ενοικιαστές της γης την οποία πριν κατείχαν. Κι ως γνωστό, τα καταναλωτικά δάνεια εάν δεν υπάρχει εισόδημα είναι αδύνατον να αποπληρωθούν. Είναι λοιπόν εύλογο, με το θαύμα του ανατοκισμού του τόκου να χάσουν τους γιούς και τις θυγατέρες τους ως δούλους(ες) στην υπηρεσία οικιών των πιστωτών και οι ίδιοι πιθανώς να πουληθούν σε σκλαβοπάζαρο στα ξένα.

Αυτή την κρίση χρέους και τον κοινωνικό αναβρασμό είχε να αντιμετωπίσει - μετά την ανοικοδόμηση των τειχών της Ιερουσαλήμ - ο Νεεμίας όταν διορίστηκε από τον Αρταξέρξη κυβερνήτης της Ιουδαίας, την οποία διοίκησε για δώδεκα χρόνια. Ο Νεεμίας, γεννημένος στην Βαβυλώνα, ήταν ένα κοινό πρόσωπο. Αυτός δεν ήταν ούτε ιερέας, ούτε προφήτης, αλλά ένας πρώην οινοχόος 5 του αυτοκράτορα της Περσίας. Υπήρχαν στην Ιουδαία τέσσερεις τάξεις πολιτών. Η τάξη των ακτημόνων, που ζούσαν από το ημερομίσθιο τους. Η τάξη των μικροϊδιοκτητών, που αναγκάστηκαν να πάρουν δάνειο και έβαλαν ενέχυρο το κτήμα τους και το έχασαν, διότι δεν είχαν χρήματα να το εξοφλήσουν. Η τάξη των πάμφτωχων, που αναγκάσθηκαν να πουλήσουν τα παιδιά τους για να μην πεθάνουν από την πείνα και αυτά και εκείνοι. Και «η πιο αποκρουστική και απαίσια ήταν οι τοκογλύφοι πού για ένα κομμάτι ψωμί έπαιρναν τη μικρή περιουσία των φτωχών».6 Και υπεράνω απ’ όλους οι εισπράκτορες των φόρων του βασιλιά.

Υπ’ αυτές τις ζοφερές οικονομικές συνθήκες, ο Νεεμίας σκέφτηκε σοβαρά την δυσάρεστη κατάσταση και συγκινημένος κάλεσε τον λαό σε μεγάλη συγκέντρωση. Επίπληξε τους πλουσίους για τη σκληρότητα να τους πληρώνουν υπέρογκους τόκους και διακήρυξε το Ιωβηλαίο του, το οποίο απελευθέρωνε τους οφειλέτες από τα χρέη σε Βαβυλωνιακό στυλ, “clean the slates”, « σβήνω το παρελθόν, κάνω μια νέα αρχή». Και προέτρεψε τους άρχοντες να επιστρέψουν στους ακτήμονες και ξεσπιτωμένους τις περιουσίες τους, τα χωράφια, τα αμπέλια, τα λιοστάσια, και τα σπίτια τους, που με αισχρή τοκογλυφία τους τα είχαν πάρει. Αναφέροντας τα εξής: « ακόμη και εγώ, οι αδελφοί μου και οι γνωστοί μου δώσαμε δάνεια, χρήματα και σιτάρι· παραιτούμενα από κάθε απαίτηση του χρέους αυτού. Αποδώσετε λοιπόν και σεις αμέσως, τα χωράφια τους, τα αμπέλια τους, τα λιοστάσια, και τα σπίτια τους». Κι αυτοί απήντησαν: « θα αποδώσουμε όσα λάβαμε και δεν θα απαιτήσουμε τίποτε απ’ αυτούς». (Κεφ. 5, 10-12). Όμως, το ιστορικό αυτό γεγονός φαίνεται τόσο αδιανόητο στη σημερινή εποχή.

-

1 David Graeber, DEBT : The First 5,000 Years, Melville House Publishing, 2012

2 Αν εμείς λάβουμε υπ’ όψιν και τις φορολογικές υποχρεώσεις ότι είναι χρέη, που είναι χρέη έναντι του κράτους τότε το σύνολο των χρεών, του δημοσίου και προς τους ιδιώτες πιστωτές αποτελεί την συντριπτική πλειοψηφία. Μέσα στην πορεία της ιστορίας και τα δύο χρέη είναι στενά συνδεδεμένα, διότι η επιβολή φορολογίας για την κάλυψη των κρατικών δαπανών έχει υπάρξει μια σοβαρή αιτία για να υποπέσουν οι φορολογούμενοι σε χρέος. 3 M.I. Finley, The Ancient Economy, 1973, updated edition 1999, University of California Press, p. 80

4 Ο Νεεμίας, συγγραφέας του ομώνυμου βιβλίου, υπηρετούσε ως αυλικός και οινοχόος του Αρταξέρξη Ι της Περσίας (465 - 424 π. Χ.), ο οποίος στο 20ο έτος της βασιλείας του εξέδωσε διάταγμα ανοικοδόμησης των τειχών της Ιερουσαλήμ. Ο Αρταξέρξης, κατόπιν προτροπών του Νεεμία, τον διόρισε (444 π. Χ.) κυβερνήτη της Ιουδαίας με αποστολή την ανοικοδόμηση και την ασφάλεια της πόλης. Ο Νεεμίας βλέποντας την Ιουδαία να βρίσκεται σε δυσχερή οικονομική κατάσταση και τους ομοεθνείς του να ζουν μέσα σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης, έστρεψε την προσοχή του στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στην ηθική και την κοινωνική εξυγίανση του λαού. * Αγία Γραφή, Παλαιά Διαθήκη, Νεεμίας, Κεφ. 5, 1-6, Ι. Θ. Κολιτσάρα & Christian Standard Bible, Nehemiah.

 5 Ο οινοχόος (the cupbearer) του βασιλιά, δεν ήταν ο οποιοσδήποτε υπάλληλος των βασιλέων στα αρχαία παλάτια της Ανατολής. Ήταν ένα στέλεχος υψηλού βαθμού το οποίο είχε ως καθήκον να σερβίρει το κρασί στο τραπέζι του βασιλέως. Λόγω του μόνιμου φόβου πλεκτάνης και συνωμοσιών, το πρόσωπο πρέπει να είναι πλήρως έμπιστο για να έχει αυτή τη θέση. Διότι είναι ο φύλακας, ο προστάτης, του ποτηριού του βασιλιά από δηλητήριο. Οι εμπιστευτικές του σχέσεις με τον βασιλιά συχνά του παρείχαν μια θέση σημαντικής επιρροής.

6 Αγία Γραφή Βίβλος, Νεεμίας, Σημειώσεις Κεφ. Ε’, Ι. Θ. Κολιτσάρα, σ. 48, Εκδ. Κουμουνδουρέα, 1983 

από spiros26, μέσω metopotouoxi