Η στρατηγική στον κόσμο του αβέβαιου και αμφίσημου

Γράφει ο Κώστας Βενιζέλος

Στην παρούσα γεωπολιτική συγκυρία τα στρατηγικά ζητήματα είναι άκρως επίκαιρα, στο ραγδαία μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα. Και δεν είναι μόνο ο πόλεμος στην Ουκρανία, αλλά και η μεγάλη ανακατανομή ισχύος που βιώνουμε την τελευταία περίοδο, μέσα σε αντιπαραθέσεις, ανταγωνισμούς, εσχάτως και με εισβολή.

Όλα αυτά φέρνουν στο προσκήνιο τα θέματα της στρατηγικής. Είναι για αυτό, που δυο τόμοι, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις “Τουρίκη”, είναι σημαντικοί ως εργαλείο κατανόησης των ζητημάτων αυτών. Το βιβλίο “Η Γένεση της Στρατηγικής” μαζί με το “Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής, Από τον Μακιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή”, το οποίο επίσης εξετάζει το φαινόμενο της στρατηγικής από τον 15ο αιώνα και μετά, συνιστούν για τη διεθνή βιβλιογραφία απαραίτητα εργαλεία κατανόησης, μελέτης και ερμηνείας. Την περίοδο, που διανύουμε, τέτοια βιβλία, τέτοιες εκδόσεις, προσφέρουν πεδία για καλύτερη ερμηνεία και κατανόηση των εξελίξεων. Αποτελούν εγχειρίδια προς αξιοποίηση και βαθιά μελέτη.

Πρόκειται για δύο εγχειρίδια από τα σημαντικότερα στον τομέα τους. Σύμφωνα με τις εκδόσεις “Τουρίκη”, κυβερνήτες, κράτη και διεθνείς οργανισμοί προσπαθούν να κατανοήσουν τη νέα πραγματικότητα, η οποία εξελίχθηκε με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι περιμέναμε 30 χρόνια πριν. Τονίζεται πως σε μια εποχή όπου η χρήση ή η απειλή χρήσης στρατιωτικής βίας εξελίσσεται σε κεντρικό στοιχείο του διεθνούς συστήματος και οι στρατιωτικοί και πολιτικοί αναλυτές επιχειρούν να κατανοήσουν νέες μορφές πολέμου (όπως ο κυβερνοπόλεμος, ο υβριδικός πόλεμος και ο απευκταίος αλλά ξανά πιθανός πυρηνικός πόλεμος).

Είναι προφανές πως η στρατηγική σκέψη έρχεται και πάλι στο προσκήνιο, τόσο ως ερμηνευτικό εργαλείο επεξήγησης των κρατικών συμπεριφορών, όσο και ως καίριος παράγοντας κατανόησης της διεθνούς πολιτικής. Είναι σαφές πως οι βασικές γραμμές της στρατηγικής ενός κράτους συχνά είναι εύκολο να προσδιοριστούν. Αλλά η διαδικασία μέσα από την οποία εξελίχθηκε η κάθε στρατηγική, πολλές φορές είναι εξαιρετικά σύνθετη, και η ιδέα του Μαχάν ότι η σωστή στρατηγική μπορεί να ξεπηδήσει από την ανακάλυψη και την εφαρμογή αιώνιων αξιών απέχει πολύ απ’ την πραγματικότητα

Παράγοντες διαμόρφωσης στρατηγικής

Η στρατηγική σκέψη, όπως συναφώς σημειώνεται, δεν προκύπτει εν κενώ, ούτε πραγματεύεται τις τέλειες λύσεις. Η πολιτική, η ιδεολογία και η γεωγραφία διαμορφώνουν ιδιαίτερες εθνικές στρατηγικές νοοτροπίες. Αυτές οι νοοτροπίες με τη σειρά τους δημιουργούν δυσκολίες σε ένα κράτος, στο να διαμορφώσει μια ουσιαστική και πραγματιστική προσέγγιση των στρατηγικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει.

Το συλλογικό έργο, για τη γένεση της στρατηγικής έχει αντικείμενο την αποκάλυψη της συγκεκριμένης διαδικασίας. Στα δεκαεπτά κεφάλαια του βιβλίου απαριθμούνται περιπτώσεις από όλο το ιστορικό και γεωγραφικό φάσμα. Οι συγγραφείς, εξετάζοντας την Αθήνα του Περικλή και την Κίνα των Μινγκ, τις Ευρωπαϊκές Αυτοκρατορίες του 16ου-19ου αιώνα και τους ηγεμονικούς πολέμους στο πρώτο μισό του 20ου, έως και τις μεταπολεμικές πυρηνικές στρατηγικές των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ισραήλ, αναλύουν τον τρόπο με τον οποίο προέκυψε τόσο η θεωρητική σκέψη όσο και η εφαρμοσμένη στρατηγική.

Η έμφαση δίνεται στις διαχρονικές σταθερές, που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της στρατηγικής στο διεθνές σύστημα. Αναφέρεται πως η στρατηγική είναι πάνω από όλα μια διαρκής προσαρμογή σε μεταβαλλόμενες συνθήκες και διαδοχικές περιστάσεις, σε ένα κόσμο στον οποίο κυριαρχούν το τυχαίο, το αβέβαιο και το αμφίσημο. Οι σπουδαιότεροι παράγοντες που την επηρεάζουν είναι η γεωγραφία, η ιστορική εμπειρία, η φύση του πολιτεύματος, η ιδεολογία, η θρησκεία, η νοοτροπία, η οικονομική ισχύς.

Η σημασία των σωστών αποφάσεων

Καμιά επιχειρησιακή δεξιοτεχνία, όσο μεγάλη κι αν είναι… δεν ισοφαρίζει θεμελιώδη σφάλματα πολιτικής ευθυκρισίας. Δεν ενδιαφέρει το αν η πολιτική διαμόρφωσε τη στρατηγική ή αν οι στρατηγικές επιταγές καθοδήγησαν την πολιτική. Λάθος υπολογισμοί και στις δύο πλευρές έχουν οδηγήσει σε ήττα και κάθε συνδυασμός πολιτικο-στρατηγικού λάθους είχε καταστροφικά αποτελέσματα ακόμη και για κάποιες χώρες που βρέθηκαν στο τέλος του πολέμου από την πλευρά του νικηφόρου συνασπισμού.

Ακόμη και η αποτελεσματική κινητοποίηση της εθνικής βούλησης, του ανθρώπινου δυναμικού, της βιομηχανικής ισχύος, του εθνικού πλούτου και της τεχνογνωσίας δεν έσωσε ορισμένους εμπολέμους από το να θερίσουν τους πικρούς καρπούς των σοβαρών λαθών που είχαν προηγηθεί σε αυτό το επίπεδο [της στρατηγικής].

Αυτό συμβαίνει επειδή είναι σημαντικότερο να λαμβάνονται σωστές αποφάσεις στο πολιτικό και το στρατηγικό επίπεδο απ’ ό,τι στο επιχειρησιακό ή στο επίπεδο της τακτικής. Τα λάθη στις επιχειρήσεις και την τακτική μπορούν να διορθωθούν, τα πολιτικά και τα στρατηγικά λάθη όμως διαρκούν για πάντα( Allan R. Millett και Willamson Murray, Lessons of War, περιοδικό The National Interest χειμώνας 1988, όπου περιγράφονται τα κύρια ευρήματα της μελέτης που επιμελήθηκαν οι συγγραφείς με τίτλο Military Effectiveness 3, Λονδίνο, 1988).

‘Όπως αναφέρεται στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης της Στρατηγικής, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έκανε πολλά για να αποκαταστήσει τον πολυπολικό αυτό κόσμο. Η μεγάλη πολυπλοκότητα του νέου διεθνούς στίβου έχει ήδη αρχίσει να εκτοπίζει την πυρηνική απειλή από τη θέση του μείζονος παγκοσμίου προβλήματος.

Από τον Θουκυδίδη στον Χομπς

Η φύση της διεθνούς πολιτικής υπήρξε θέμα διαμάχης για τους ιστορικούς ήδη από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων. Ο Τόμας Χομπς έκανε την πιο ακραία δήλωση που έγινε ποτέ όταν όρισε την παγκόσμια πολιτική ως μόνιμη σύγκρουση, και επέμενε ότι για όσο διάστημα «οι άνθρωποι θα ζουν χωρίς κάποια κοινή δύναμη να τους καθηλώνει σε καθεστώς φόβου, θα βρίσκονται στην κατάσταση εκείνη που αποκαλείται πόλεμος».

Ούτε ο Θουκυδίδης ούτε ο Κλάουζεβιτς θα τολμούσαν να φτάσουν τόσο μακριά. Και οι δύο τους έβλεπαν ένα πολύ μεγάλο χάσμα ανάμεσα στο άτακτο συνονθύλευμα του ανταγωνισμού σε καιρό ειρήνης και στη βίαιη και αιματηρή πραγματικότητα του πολέμου. Αλλά ο Θουκυδίδης, τα γραπτά του οποίου επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τον Χομπς, απεικόνισε την ουσία των διεθνών σχέσεων ως απροσχημάτιστη άσκηση βίαιης εξουσίας. Όπως έλεγαν οι Αθηναίοι στους Σπαρτιάτες το 432 π.Χ.- Θουκυδίδης, Πελοποννησιακός Πόλεμος:

«Δεν κάναμε κάτι παράδοξο ή κάτι αντίθετο προς την ανθρώπινη φύση, όταν δεχθήκαμε την ηγεμονία που μας προσφέρθηκε και την οποία, από τη στιγμή που την αποκτήσαμε, αρνούμαστε να εγκαταλείψουμε. Αυτό συμβαίνει γιατί υπακούμε σε τρία ισχυρότατα κίνητρα: την ασφάλεια, την τιμή και το συμφέρον. Άλλωστε, δεν εγκαινιάσαμε εμείς πρώτοι μια τέτοια πολιτική. Το αντίθετο: ανέκαθεν επικρατούσε η αρχή ότι ο ασθενέστερος υποκύπτει στη θέληση του ισχυρότερου. Και επιπλέον θεωρούμε τους εαυτούς μας αντάξιους της ισχύος μας. Κι εσείς έως τώρα θεωρούσατε ότι είμαστε ισχυροί, αλλά τώρα, υπολογίζοντας τα συμφέροντά σας, αρχίσατε αίφνης να μιλάτε με όρους δικαίου και αδίκου» ( σελ. 27).

Μεγάλοι θεωρητικοί και κορυφαίοι ηγέτες

Στον τόμο «Οι δημιουργοί της σύγχρονης στρατηγικής από τον Μακιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή», αναλύονται όσα αφορούν τον πόλεμο, τα στρατηγικά χαρακτηριστικά, αλλά και τις πολιτικές και κοινωνικές συναρτήσεις κατά τη διάρκεια των παρελθόντων πέντε αιώνων. Γίνεται λόγος για μεγάλους θεωρητικούς του πολέμου και κορυφαίους στρατιωτικούς και πολιτικούς ηγέτες, αλλά και απρόσωπες δυνάμεις, που κινούν την ιστορία.

Ο Μακιαβέλλι, αναφέρει ο Φήλιξ Γκιλμπέρτ, κατέχει μοναδική θέση στον χώρο της στρατιωτικής σκέψης, επειδή οι ιδέες του βασίζονται στην αναγνώριση της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στις αλλαγές, που συνέβησαν στη στρατιωτική οργάνωση και στις επαναστατικές αλλαγές, που σημειώθηκαν στον κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Είναι σημαντικό που αναδεικνύονται στοιχεία της προσωπικότητας του Μακιαβέλλι και πώς αυτά καθόρισαν στρατηγικές επιλογές.

Τα δοκίμια αυτού του τόμου αποδεικνύουν ποικιλοτρόπως τη συνάρτηση και αλληλεπίδραση ειρήνης και πολέμου, τους δεσμούς της κοινωνίας με τους στρατιωτικούς της θεσμούς και την πολιτική, καθώς και τις επιδράσεις που έχει η στρατηγική στους πολέμους και στις περιόδους ειρήνης που ακολουθούν. Επίσης, διερευνούν τις ιδέες διαφόρων “στρατηγιστών” από την εποχή της Αναγέννησης έως σήμερα, για την αποτελεσματικότερη χρήση των στρατιωτικών δυνατοτήτων της κοινωνίας τους. Η ποικιλία των θεμάτων τους και η ευρεία προοπτική τους καθιστά το βιβλίο αυτό έργο της γενικής ιστορίας, της θεωρίας και της πρακτικής του πολέμου από την Αναγέννηση μέχρι τη σημερινή εποχή.

Οι δύο τόμοι είναι ογκώδεις. Αλλά αυτό δεν είναι αποτρεπτικό για να διαβαστούν. Άλλωστε, όταν κάποιος αρχίσει να διαβάζει, αυτό διαπιστώνεται εύκολα. Για όσους ασχολούνται με τα θέματα αυτά, αλλά και όσοι θέλουν να ερμηνεύσουν τα όσα παρακολουθούμε σήμερα, θα βρουν στους δύο τόμους πολλές απαντήσεις.

Η Γένεση της Στρατηγικής, Κυβερνήτες, Κράτη, και Πόλεμος, επιμέλεια Williamson Murray, MacGregor Knox, Alvin Bernstein, Σελ. 912.

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ // ΚΥΒΕΡΝΗΤΕΣ, ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ