Πώς οι πανδημίες αλλάζουν τον χάρτη - Η προοπτική της παγκόσμιας οικονομίας μετά τον κορωνοϊό

Γράφει ο Βασίλης Γαλούπης

Οι πανδημίες επηρεάζουν βαθύτατα τις οικονομίες. Αυτό είναι αναπόφευκτο και αναμφισβήτητο. Τα διασυνδεδεμένα δίκτυα εμπορίου και οι διασυνδεδεμένες πόλεις έκαναν τις κοινωνίες πλουσιότερες, αλλά και πιο ευάλωτες. Χωρίς τη «διευκόλυνση» αεροπλάνων, τρένων και αυτοκινήτων και της ενσωματωμένης παγκόσμιας οικονομίας του σήμερα ο ιός δεν θα έφτανε τόσο μακριά, τόσο γρήγορα και με τέτοια «δυναμική».

Οι τραγικές απώλειες ανθρώπων αυξάνονται καθημερινά. Και οι οικονομικές συνέπειες του κορωνοϊού, όμως, θα είναι πολύ διαφορετικές από αυτές που προκάλεσαν οι πανδημίες του παρελθόντος, οι οποίες χτύπησαν πληθυσμούς πολύ φτωχότερους από σήμερα και με συγκριτικά ελάχιστες γνώσεις για ιούς και βακτήρια.

Ο συνολικός απολογισμός του κορωνοϊού, ύστερα από ένα τέτοιο πρωτοφανές χειρόφρενο της παγκόσμιας οικονομίας, εκτιμάται ότι θα είναι σε τελείως διαφορετική κλίμακα από αυτόν της Ισπανικής Γρίπης ή του Μαύρου Θανάτου. Αλλά, ακόμα κι έτσι, οι καταστροφές του παρελθόντος μάς δίνουν ενδείξεις για το πώς πρόκειται να αλλάξει η παγκόσμια οικονομία ως αποτέλεσμα του κορωνοϊού.

Μαύρος Θάνατος και Ισπανική Γρίπη

Αν και το ανθρώπινο κόστος μιας πανδημίας είναι φρικτό, οι συνέπειες στην οικονομία μακροπρόθεσμα δεν είναι πάντοτε μη αναστρέψιμες. Σε κάποιες περιπτώσεις, μάλιστα, μεγάλες πανδημίες δημιούργησαν τη δική τους οικονομική δυναμική και ένα διαφορετικό οικονομικό τοπίο για την «επόμενη μέρα».

Ο Μαύρος Θάνατος αφάνισε από το ένα τρίτο έως τα δύο τρίτα του πληθυσμού της Ευρώπης. Μετά το τέλος του, όμως, υπήρχαν περισσότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις για να δουλέψουν οι αγρότες. Η έλλειψη εργατικών χεριών, αφού δεν υπήρχαν πια τόσοι εργάτες, αύξησε τη διαπραγματευτική δύναμη όσων εργατών απέμειναν ζωντανοί από την πανδημία απέναντι στους ιδιοκτήτες γης κι έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην κατάρρευση της φεουδαρχικής οικονομίας. 

Τα πραγματικά εισοδήματα των Ευρωπαίων εργατών ανέβηκαν ξαφνικά μετά την πανδημία, που χτύπησε την Ευρώπη από το 1347 μέχρι το 1351. Στις προβιομηχανικές εποχές τα υψηλότερα εισοδήματα συνήθως οδηγούσαν σε ταχύτερη αύξηση του πληθυσμού, η οποία με τη σειρά της κατέληγε να πιέζει και να σπρώχνει προς τα κάτω τα εισοδήματα πίσω στο επίπεδο της στοιχειώδους διαβίωσης. Εν ολίγοις, όσο περισσότερα παιδιά γεννούσαν τόσο τα διαθέσιμα εισοδήματά τους έφταναν μόνο για τα στοιχειώδη.

Όμως, σε κάποια μέρη της Ευρώπης αυτός ο κανόνας δεν επαληθεύτηκε μετά την υποχώρηση της πανδημίας. Το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας εκτιμούν ότι τα υψηλά εισοδήματα που ήρθαν ως απότοκο της επιδημίας πανώλης οδήγησαν σε περισσότερες δαπάνες για μεταποιημένα αγαθά, τα οποία παράγονταν στις πόλεις. Κάτι που με τη σειρά του «έσπρωξε» σε μεγαλύτερα ποσοστά αστικοποίησης. 

Η φριχτή πανούκλα ουσιαστικά ήταν αυτή που ώθησε μεγάλα κομμάτια της Ευρώπης προς την εξής – αναγκαστική – αλλαγή: Να εξελιχθεί από ένα περιβάλλον χαμηλών μισθών με αγροτικό προσανατολισμό προς τη δημιουργία μιας εμπορικής και αργότερα βιομηχανικής οικονομίας.

Κάτι παρόμοιο συνέβη και μετά την Ισπανική Γρίπη, η οποία σκότωσε από 20 έως 100 εκατομμύρια ανθρώπους – ανάλογα με τις εκτιμήσεις – από το 1918 έως το 1920. Οι εξειδικευμένοι οικονομολόγοι Ελίζαμπεθ Μπρέινερντ και Μαρκ Ζίγκλερ ισχυρίζονται ότι οι αμερικανικές πολιτείες που χτυπήθηκαν σκληρότερα από την ασθένεια αναπτύχθηκαν γρηγορότερα μετά το τέλος της επιδημίας σημειώνοντας ταχύτερους ρυθμούς.

Αφού οι ερευνητές μελέτησαν μια πληθώρα οικονομικών και δημογραφικών παραγόντων βρήκαν ότι ένας επιπλέον θάνατος ανά χίλιους ανθρώπους συνδεόταν με μια άνοδο στη μέση ετήσια αύξηση του πραγματικού εισοδήματος ανά άτομο μέσα στην επόμενη δεκαετία κατά τουλάχιστον 0,15 ποσοστιαίες μονάδες. 

Αν και – ας ελπίσουμε – ο τραγικός απολογισμός σε ανθρώπινες ζωές όταν τελειώσει η πανδημία του Covid-19 δεν αναμένεται να είναι τόσο υψηλός όσο της Ισπανικής Γρίπης, ώστε να αυξήσει τους μισθούς, μπορεί ωστόσο να αναγκάσει τις εταιρείες να ασπαστούν νέες τεχνολογίες ώστε να μπορούν να λειτουργούν ακόμα και με άδεια γραφεία ή άδειες αποθήκες. Κι αυτές οι αλλαγές πιθανότατα, σύμφωνα με τους οικονομικούς αναλυτές, θα έχουν αποτελέσματα διαρκείας στην ανάπτυξη και την παραγωγικότητα.

Οι αρνητικές συνέπειες

Αυτό, όμως, που παρατηρείται πιο συχνά είναι ότι οι οικονομικές συνέπειες μιας πανδημίας είναι αναμφίβολα αρνητικές. Κατ’ αρχάς οι εμπορικές διασυνδέσεις που προκαλούν τη διασπορά ενός ιού μπορεί να ξηλωθούν λόγω των αποτελεσμάτων της πανδημίας. 

Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το εμπόριο είχε φτάσει σε τέτοια ένταση, ώστε ανέβασε τα εισοδήματα σε επίπεδα που δεν επιτεύχθηκαν ξανά παρά μια χιλιετία ύστερα από τότε. Όμως, ήταν αυτά ακριβώς τα δίκτυα και οι διαδρομές του που διευκόλυναν την εξάπλωση της αρρώστιας. Η ρωμαϊκή οικονομία υπέστη ένα καίριο χτύπημα στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ., όταν μια επιδημία ευλογιάς ρήμαξε την αυτοκρατορία. 

Έναν αιώνα μετά, μια πανδημία, που θεωρείται πως ήταν αιμορραγικός πυρετός, άδειασε πολλές μεγάλες πόλεις της εποχής και οδήγησε σε μια απότομη και κατακόρυφη ύφεση της οικονομικής δραστηριότητας. 

Αυτό οι ειδικοί το μετρούν με τον αριθμό των ναυαγίων, την πιο αξιόπιστη απόδειξη για τους όγκους του εμπορίου της εποχής, αλλά και με τα επίπεδα της μόλυνσης από μόλυβδο, η οποία προκαλούνταν από εξορυκτικές δραστηριότητες. Το μειωμένο εμπόριο τροφοδότησε έναν κύκλο μείωσης των εισοδημάτων και αποδυνάμωσης των δυνατοτήτων του κράτους. Από αυτόν τον φαύλο κύκλο η δυτική αυτοκρατορία δεν ανάρρωσε επί της ουσίας ποτέ. 

Σήμερα ο κορωνοϊός χτυπάει σε αυτό που θεωρείται ως η τελική φάση μιας μακράς περιόδου ταχείας παγκόσμιας ολοκλήρωσης σε όλα τα επίπεδα. Αυτή η τελική φάση απειλείται και από τον ανταγωνισμό μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, που αναμένεται ότι θα αναπτυχθεί κυρίως την επόμενη μέρα της πανδημίας. 

Οι συνθήκες δεν είναι οι ίδιες με αυτές του παρελθόντος, ώστε να μπορεί να αποτιμηθεί με ακρίβεια τι μέλλει γενέσθαι. Ωστόσο το εμπόριο μπορεί εν τέλει να μην χτυπηθεί όσο τη δεκαετία του 1910. 

Παρά ταύτα είναι πολύ πιθανό ότι οι ιστορικοί θα αναγνωρίσουν την πανδημία του κορωνοϊού ως μια από τις – πολλές – συνέπειες της παγκοσμιοποίησης κι ενδεχομένως ότι τελικά αυτός ο ιός προκάλεσε μια νέα εποχή στο παγκόσμιο εμπόριο.

Διαχρονικά θύμα η Ιταλία

Οι πανδημίες, εξάλλου, συχνά – ιστορικά – καθορίζουν τις αλλαγές στις τύχες κάποιων περιοχών σε σχέση με άλλες. Έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις αποκλίσεις που δημιουργήθηκαν και παγιώθηκαν μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και στο πώς αναδύθηκαν κάποια εξ αυτών σε πλουσιότερα και ισχυρότερα. 

Σύμφωνα με το Πανεπιστήμιο Bocconi του Μιλάνου, οι συνέπειες των πανδημιών διαφέρουν από το ένα μέρος της Ευρώπης στο άλλο. Για παράδειγμα η πανώλη σκότωσε το 10% του πληθυσμού στην Αγγλία και την Ουαλία, ενώ στην Ιταλία – που και τώρα πλήττεται περισσότερο από κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα – αφάνισε πάνω από το 40% των Ιταλών στη διάρκεια ενός αιώνα.

Καθώς ο πληθυσμός της Ιταλίας έμεινε στάσιμος και τα ποσοστά της αστικοποίησης καταβαραθρώθηκαν, η βορειοδυτική Ευρώπη συνέχισε να επωφελείται από την ανάπτυξη και την αστικοποίηση παρά την πανδημία πανώλης. Η δημοσιονομική ικανότητα των ιταλικών πόλεων υπέστη μεγάλο χτύπημα, το ίδιο και οι βιομηχανίες κλωστοϋφαντουργίας στη βόρεια Ιταλία. Έκτοτε η βόρεια και η νότια Ευρώπη μπήκαν σε τελείως διαφορετικές οικονομικές τροχιές. 

Στον πόλεμο εναντίον του κορωνοϊού οι μοίρες των χωρών είναι στο χέρι τους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι στο προβιομηχανικό παρελθόν. Οι κυβερνήσεις ξέρουν πολλά περισσότερα για το πώς γίνεται η διαχείριση μιας πανδημίας. 

Η Ιστορία, όμως, δείχνει το πώς οι πανδημίες ωθούν τις κοινωνίες προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση με καθοριστικό τρόπο. Δεν μπορούμε να ξέρουμε από τώρα ποιες θα είναι οι μακροχρόνιες επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού, αλλά είναι βέβαιο πως θα υπάρξουν και θα είναι σημαντικές. Πιθανότατα ο ιός θα είναι αυτός που θα καθορίσει την επόμενη μέρα, όταν πια η παγκόσμια οικονομία θα πάρει ξανά μπροστά μετρώντας τις πληγές της.

Οι διαφορές με το 2008

Η φύση του παγκόσμιου οικονομικού σοκ του κορωνοϊού είναι διαφορετική από αυτή του 2008. Η κρίση του 2008 προήλθε από το χρηματοπιστωτικό σύστημα, ενώ ο ιός είναι κυρίως ένας κίνδυνος υγείας που επεκτάθηκε λόγω της παγκόσμιας φύσης του εμπορίου. Οι αγορές συνήθως πανικοβάλλονται όταν υπάρχει αβεβαιότητα για το πώς θα είναι τα πράγματα σε 6 ή 12 μήνες, ακόμα κι αν στο παρόν όλα δείχνουν ήρεμα. 

Παράδειγμα αποτελούν οι τιμές των περιουσιακών στοιχείων, που άρχισαν να πέφτουν στις αρχές του 2008, πολύ νωρίτερα δηλαδή απ’ όταν άρχισαν να «σκάνε» τα στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου. Σήμερα η εικόνα είναι η αντίστροφη: δεν είναι ξεκάθαρο το τι θα συμβεί τις επόμενες λίγες εβδομάδες, αλλά οι αγορές θεωρούν ότι μέσα στο επόμενο εξάμηνο η απειλή θα έχει μετριαστεί.

Παρά ταύτα καμία εκτίμηση δεν μπορεί να είναι ασφαλής σ’ αυτό το τάιμινγκ και οι αγορές δεν πέφτουν πάντα μέσα στις προβλέψεις τους. Το ξέρουμε καλά από το 2008 αυτό. Ουδέποτε η σύγχρονη οικονομία, έτσι όπως είναι δομημένη μεταπολεμικά, βίωσε ένα τέτοιο σοκ απότομης παύσης όλων των δραστηριοτήτων σε παγκόσμια κλίμακα. 

Τα νερά ως προς το πώς θα πάρει ξανά μπροστά η παγκόσμια οικονομία είναι αχαρτογράφητα. Γι’ αυτό οι όποιοι συσχετισμοί με το κραχ του 2008 δεν ευσταθούν απαραίτητα. 

Ας μην ξεχνάμε ότι ουδείς μπορεί να γνωρίζει τη διάρκεια της παγκόσμιας καραντίνας λόγω του ιού, τον αριθμό των ανθρώπινων απωλειών και, εν τέλει, την αντοχή των κρατών σε υγειονομικό και οικονομικό επίπεδο σε μια ενδεχομένως παρατεταμένη πανδημία, καθώς μάλιστα η συνοχή της κοινωνίας θα δοκιμάζεται σε καθημερινή βάση. 

Δεν δοκιμάζονται μόνο τα υγειονομικά αντανακλαστικά και τα πολιτικά συστήματα όλων των κρατών. Το πρώτιστο είναι ότι δοκιμάζονται οι ίδιες οι κοινωνίες. Και οι αντοχές τους δεν είναι εύκολα μετρήσιμες σε τέτοια πρωτοφανή πίεση. Αναπόφευκτα όλα θα κριθούν από τη διάρκεια της πανδημίας και της παγκόσμιας καραντίνας. 

Η μεγαλύτερη και σίγουρη διαφορά, πάντως, είναι ότι στην οικονομική κρίση του 2008 οι κυβερνήσεις έσπευσαν να διοχετεύσουν χρήμα στο οικονομικό σύστημα με το να ρίχνουν κεφάλαιο στις τράπεζες. Σήμερα η πρόκληση φαίνεται πως είναι να ρίξουν το χρήμα στις επιχειρήσεις και στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.

από topontiki