Το θεσσαλικό Σπήλαιο της Θεόπετρας που γνώριζαν καλά οι Νεάντερταλ

Μια από τις παλιότερες ανθρώπινες κατασκευές του κόσμου εδράζεται στη χώρα μας, μέσα σε ένα σπήλαιο στα Μετέωρα, όπου οι προϊστορικοί του ένοικοι «σήκωσαν» έναν τοίχο για να προστατευτούν από το κρύο.

Τα πανάρχαια μυστικά του Σπηλαίου της Θεόπετρας δεν εξαντλούνται όμως εδώ, καθώς παραμένει μια από τις πλέον ιδιαίτερες και σπουδαίες σε αξία προϊστορικές σπηλιές. Είναι εξάλλου δίπλα στα Μετέωρα, τον αλλόκοτο αυτό σχηματισμό των θρύλων και των μύθων.

Ακολουθήστε μας στο Facebook Τελευταία Έξοδος 

Ήταν Μάρτιος του 1990 λοιπόν όταν δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά τα αποτελέσματα των παρθενικών ανασκαφικών περιόδων της Νίνας Κυπαρίσση-Αποστολίκα στο Σπήλαιο της Θεόπετρας, στο περιοδικό «Αρχαιολογία», μια επιστημονική περιπέτεια που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, 28 χρόνια μετά. Κι αυτό γιατί οι μελέτες και οι αναλύσεις που μεσολαβήσαν επικύρωσαν τη σπουδαιότητα της ανασκαφής για την προϊστορία του ελλαδικού χώρου!

Το Σπήλαιο της Θεόπετρας αποτελεί το μεγαλύτερο και πιο ολοκληρωμένο μέχρι σήμερα ερευνητικό πρόγραμμα της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας & Σπηλαιολογίας και το μόνο ανασκαμμένο σπήλαιο της Θεσσαλίας. Εκεί που η ανθρώπινη ζωή άφησε τα σημάδια της πριν από 130.000 χρόνια δηλαδή, λέγοντάς μας μια ολότελα διαφορετική ιστορία για την ανάπτυξη και την εξέλιξη της ανθρώπινης δράσης στον ελλαδικό χώρο...

Ποιος ζούσε στο Σπήλαιο της Θεόπετρας;

Λίγα μόλις χιλιόμετρα έξω από την Καλαμπάκα συναντά κανείς την κοινότητα της Θεόπετρας και τον ασβεστολιθικό της βράχο, στη βορειοανατολική πλευρά του οποίου βρίσκεται ένα σπήλαιο αλλιώτικο από τα άλλα. Σύμφωνα με τους γεωλόγους, ο ασβεστόλιθος σχηματίστηκε κάπου μεταξύ 137-65 εκατ. χρόνια πριν (Ανώτερη Κρητιδική Περίοδος), σε μια κοιλάδα που διαρρέει σήμερα ο ποταμός Ληθαίος.

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που ξεκίνησαν ήδη από το 1987 υπέδειξαν πως οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν το σπήλαιο ως κατοικία μόνο κατά τη διάρκεια της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής, πριν από 130.000 χρόνια συγκεκριμένα. Το ίδιο το σπήλαιο είναι σχεδόν τετράπλευρο και καλύπτει έκταση 500 τ.μ. Για να εισέλθεις σε αυτό, θα περάσεις από τη μεγάλη αψιδωτή είσοδο, απ’ όπου βλέπει κανείς τα Μετέωρα και τις μονές του και περνά απρόσκοπτα το ηλιακό φως, όπως ακριβώς συνέβαινε και πριν αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια.

Το μεγάλο ενδιαφέρον της Θεόπετρας, του πρώτου σπηλαίου που ανασκάπτεται στη Θεσσαλία, είναι πως συναντάμε συνεχείς ανθρωπογενείς επιχώσεις που ξεκινούν από τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή και φτάνουν ως τα τέλη της Νεολιθικής (3000 π.Χ.). Και η σημαντικότητα της χρονολογικής αυτής συνέχειας έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά μπορούμε να δούμε στον ελλαδικό χώρο τη μετάβαση από τον παλαιολιθικό στον νεολιθικό τρόπο ζωής.

«Οι επιχώσεις της Θεόπετρας μπορούν να χωριστούν σε δύο εντελώς διαφορετικές περιόδους χρήσης του σπηλαίου: αυτή του Πλειστοκαίνου (Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική) και την άλλη του Ολοκαίνου (Μεσολιθική και Νεολιθική)», γράφει χαρακτηριστικά στη μελέτη της η δρ Κυπαρίσση-Αποστολίκα.

Η προϊστορική δράση του ανθρώπου αφθονεί μέσα στη Θεόπετρα, καθώς έχουμε βρει λίθινα εργαλεία τόσο της Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής όσο και της Νεολιθικής Εποχής, αλλά και νεολιθικά κεραμικά ευρήματα, οστέινα εργαλεία, κοσμήματα από όστρεο, ένα μοναδικό για τον ελλαδικό χώρο χρυσό κόσμημα της παλαιολιθικής περιόδου, καθώς και τα περίφημα ανθρώπινα αποτυπώματα της Θεόπετρας που χρονολογούνται στα 130.000 χρόνια και αποτελούν σπανιότατο εύρημα οικουμενικής αξίας.

Η συνεχής ανθρώπινη παρουσία χωρίς χρονικά κενά παρέχει έναν προνομιακό χώρο μελέτης για τους επιστήμονες, καθώς τα ανθρωπολογικά κατάλοιπα και πολλά είναι και δηλωτικά των εκάστοτε γεωλογικών εποχών: «Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των χιλιετιών χρήσης του σπηλαίου από τον άνθρωπο», γράφει η Κυπαρίσση-Αποστολίκα, «είναι πολύ πιθανό ότι άλλαξε και ο ανθρώπινος τύπος που ζούσε στην περιοχή. 

Με τα έως τώρα δεδομένα από άλλες θέσεις της Ευρώπης γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος Ηomo sapiens neanderthalensis χάνεται περίπου γύρω στα 40.000 χρόνια πριν από σήμερα και εμφανίζεται ο σημερινός σύγχρονος άνθρωπος Homo sapiens sapiens ... 

Στη Θεόπετρα ευτυχήσαμε να έχουμε βρει ως τώρα πέντε ανθρώπινους σκελετούς».

Δύο της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής (14990-14060 π.Χ.) και τρεις της Μεσολιθικής Περιόδου (7500-7000 περίπου π.Χ.) συγκεκριμένα, κάτι που το κάνει σπουδαιότατο ερευνητικά, καθώς περιέχει στον ίδιο χώρο στοιχεία από δύο πολύ σημαντικές πολιτιστικές μεταβάσεις: την αντικατάσταση του Νεάντερταλ από τον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά και τη μετάβαση από τον άνθρωπο-τροφοσυλλέκτη στον άνθρωπο-γεωργό, την ίδια την εξέλιξη από τον παλαιολιθικό στον νεολιθικό τρόπο ζωής εκεί στα τέλη της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων.

«Στο βαθύτερο στρώμα φωτιάς του σπηλαίου βρέθηκαν αποτυπώματα ανθρώπινων πελμάτων ... που ανήκουν σε στρώματα της Μέσης Παλαιολιθικής», γράφει η Κυπαρίσση-Αποστολίκα, «λόγω της ηλικίας του στρώματος όπου βρέθηκαν τα αποτυπώματα και λόγω της μουστέριας τεχνολογίας των λίθινων εργαλείων που βρέθηκαν στο αντίστοιχο στρώμα και κατά κανόνα αποδίδονται στους νεαντερτάλιους (Παναγοπούλου 2000), ευλόγως τα αποτυπώματα μπορούν να αποδοθούν στον προγενέστερο ανθρώπινο τύπο (Homo sapiens neanderthalensis). ΄H, αν ανήκουν στον σύγχρονο άνθρωπο, αυτό σημαίνει ότι ο τελευταίος έφτασε στον ελλαδικό χώρο πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη, δηλ. όπως περίπου στη Μέση Ανατολή».

Και καταλήγει: «Εν τέλει, σε όποιον ανθρώπινο τύπο και αν ανήκουν, η ανεύρεσή τους είναι ιδιαίτερα σημαντική και ελπίζουμε ότι θα συμβάλουν στη μελέτη της παρουσίας και της εξέλιξης του ανθρώπου στην Ελλάδα, η οποία βρίσκεται μεταξύ της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής, ώστε είναι πιθανή η εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου και εδώ πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη».

Αυτά τα αποτυπώματα παραμένουν εξαιρετικής σπουδαιότητας, μιας και «τα ευρήματα αυτά είναι μοναδικά στον ελλαδικό χώρο και εξαιρετικά σπάνια σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι τα δεύτερα σε αρχαιότητα αποτυπώματα ποδιών στην Ευρώπη μετά εκείνα της Terra Amata της Γαλλίας (380.000 χρόνια πριν), ενώ άλλα που βρέθηκαν σε σπήλαια της Γαλλίας και της Ιταλίας χρονολογούνται κάτω από τα 20.000 χρόνια», μας λέει η αρχαιολόγος.

Κι όλα αυτά από μια σπηλιά κάτω από τα Μετέωρα που οι ντόπιοι κτηνοτρόφοι τη χρησιμοποιούσαν ως προσωρινό καταφύγιο για τα κοπάδια τους, ένα αυτοσχέδιο μαντρί που έκρυβε έναν τεράστιο θησαυρό στο εσωτερικό του. Εξίσου σημαντικές κρίνονται και οι εναλλαγές του κλίματος που πιστοποιήθηκαν μέσα στο σπήλαιο: «Επανειλημμένως φαίνεται πως άλλαξε το κλίμα (Καρκάνας 2000) στη διάρκεια χρήσης του σπηλαίου από τον άνθρωπο με την εναλλαγή θερμών και ψυχρών επεισοδίων, κατά τα οποία ο πληθυσμός του σπηλαίου αναλόγως αυξανόταν και μειωνόταν», γράφει η δρ Κυπαρίσση-Αποστολίκα, «τα επεισόδια αυτά έχουν αφήσει τα κατάλοιπά τους στο σπήλαιο της Θεόπετρας, μοναδικό μάρτυρα αυτών των φυσικών αλλαγών σε αρχαιολογική θέση σε τόσο χαμηλό υψόμετρο μέχρι στιγμής στην Ελλάδα, ενώ είναι επίσης το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης με τόσο έντονα χαρακτηριστικά παγετώνων στη διάρκεια του Πλειστοκαίνου. Αυτά τα ψυχρά χαρακτηριστικά εξηγούνται από τη γειτνίαση του σπηλαίου με την Πίνδο αλλά και από τον βορεινό προσανατολισμό της εισόδου του».

Ήταν η ανακάλυψη που άλλαξε την αντίληψή μας για τη διαμόρφωση του προϊστορικού τοπίου της Ελλάδας: «Σε καμία περίπτωση όμως δεν είχαμε φανταστεί αυτό που τελικά αποκαλύφθηκε: την τεκμηρίωση της διαχρονικής παρουσίας του ανθρώπου στη Θεσσαλία τα τελευταία 130.000 χρόνια της προϊστορίας!»...

Το παλιότερο -πιθανότατα- τείχος του κόσμου

Άλλο ένα από τα μαγικά ευρήματα που έφερε στο φως η σκαπάνη στη Θεόπετρα ήταν τα απομεινάρια ενός πέτρινου τείχους που είχε φτιαχτεί μάλλον ως εμπόδιο για την είσοδο στη σπηλιά. Αυτή η ανακάλυψη έλαβε χώρα το 2010 και η διαδικασία της χρονολόγησης απέδειξε πως το τείχος είναι 23.000 ετών.

Και μιας και η χρονολογία του συμπίπτει με την τελευταία Εποχή των Παγετώνων, οι επιστήμονες υποθέτουν πως οι ένοικοι της σπηλιάς έφραξαν εν μέρει την είσοδο για να προστατευτούν από τα αφιλόξενα καιρικά στοιχεία. Αυτό το τείχος παραμένει η παλιότερη γνωστή κατασκευή στον ελλαδικό χώρο και πιθανότατα στον κόσμο όλο!

Έναν χρόνο πριν μάλιστα, είχε εντοπιστεί μια νέα σειρά αποτυπωμάτων που, με βάση το μέγεθος και το σχήμα τους, αποδόθηκαν σε παιδιά Νεάντερνταλ ηλικίας 2-4 ετών που έζησαν στο σπήλαιο κατά τη Μέση Παλαιολιθική Περίοδο, πριν από 130.000 χρόνια.

«Με την ανασκαφή της Θεόπετρας όχι μόνο βρέθηκε η προς τα πίσω συνέχεια της Νεολιθικής (η Μεσολιθική) στη Θεσσαλία, αλλά οι επιχώσεις πήγαν πολύ πιο πίσω στο χρόνο αναδεικνύοντας τη θέση αυτή σε ένα καταφύγιο ανθρώπων για πολλές χιλιάδες χρόνια, ανθρώπων με δραστηριότητες σίγουρα και έξω από το σπήλαιο ακολουθώντας πιθανότατα τα ζώα στην αναζήτηση της τροφής τους και καλύτερων συνθηκών θερμοκρασίας τα καλοκαίρια στα γύρω βουνά (Aποστολίκας 2014), όταν το κλίμα προσφερόταν, ενώ σε πολύ ψυχρές περιόδους χάρη στο σπήλαιο αυτό επιβίωσε μικρός ίσως αριθμός ανθρώπων, που οδήγησαν όμως τον πολιτισμό στα επόμενα στάδια και εν τέλει στη Νεολιθική ‘‘επανάσταση’’», καταλήγει η επικεφαλής αρχαιολόγος στη δημοσίευσή της.

Ένα σπήλαιο στην Ελλάδα που φιλοξενούσε αδιάλειπτα ζωή από το 130000-4000 π.Χ. είναι κάθε άλλο παρά μικρό πράγμα, την ίδια ώρα που χρησιμοποιήθηκε αποσπασματικά και κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, ακόμα και στους ιστορικούς πια χρόνους, μέχρι το 1955!

Η παλαιότερη σπηλαιοκατοίκηση του ελλαδικού χώρου, όπως πιστοποιείται από το επισκέψιμο (από το 2009) Σπήλαιο της Θεόπετρας, άλλαξε ριζικά όσα πιστεύαμε για την εμφάνιση του ανθρώπου στον ελλαδικό χώρο, αλλά και το πέρασμα από τον Νεάντερνταλ στον σύγχρονο άνθρωπο, αποδεικνύοντας «με τα σχετικά ευρήματα πως και η καθιέρωση της καλλιέργειας και η κεραμική τεχνολογία υπήρξαν το αποτέλεσμα προσπαθειών πολλών χιλιετιών, που μετέτρεψαν το άγριο σε καλλιεργημένο και τον πηλό σε κεραμική», καταλήγει η αρχαιολόγος.

Είναι όμως και κάτι άλλο, οι υποθέσεις εργασίας που μπορούν να ελεγχθούν σε ένα σπήλαιο με αδιάλειπτη ανθρώπινη παρουσία. Ποιοι ήταν τελικά οι ένοικοι της προϊστορικής σπηλιάς; Μήπως όσοι αναζήτησαν την ασφάλεια στον προστατευμένο αυτό χώρο των κοιλωμάτων της γης αποτελούσαν ξεχωριστή φυλή ή το σπήλαιο λειτούργησε άραγε ως καταφύγιο για κοινωνικές ομάδες που εκδιώχθηκαν από όσους ζούσαν στις ανοιχτές πεδιάδες;

Ερωτήματα τεράστιας σπουδαιότητας για την κατανόηση της ανθρώπινης ζωής τόσο στην Ελλάδα όσο και τον κόσμο ολόκληρο. Πράγματι, η εξελισσόμενη εξερεύνηση της Θεόπετρας είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ανθρώπινη προϊστορία...

Πηγή