Αφυπνιστικές κορωνο-σφαλιάρες!


Γράφει ο Γεράσιμος Γραμματικόπουλος

Διανύουμε μόλις τον έβδομο μήνα μιας χρονιάς που κάθε άλλο παρά συνηθισμένη είναι. Ποιος ξέρει, ίσως σε πενήντα χρόνια οι ιστορικοί του μέλλοντος να την ορίζουν ως την τρόπο τινά αυθαίρετη απαρχή μιας ριζικής αλλαγής (άγνωστο φυσικά προς τα που) – ίσως πάλι όλα να καταλαγιάσουν, μια ακόμη υποσημείωση σε βαρετές εξιστορήσεις.

Η πανδημία Covid-19 και η κοινωνική σημασία της
Βιώνουμε την πρωτόγνωρη εμπειρία πως ένας νέος ιός αλλάζει βίαια την ζωή μας και τις καθημερινές μας συνήθειες και μας αναγκάζει να κοιτάξουμε με λεπτομέρεια πράγματα που εν πολλοίς θεωρούσαμε δεδομένα. Ένα παγκόσμιο σκαμπίλι ακολουθούμενο από το “κατάλαβες, τώρα;!” υπερίπταται των κοινωνιών μας και μας εξωθεί στην συνειδητοποίηση συνθηκών, καταστάσεων και κατεστημένων που για δεκαετίες είχαν εκπέσει του διαλόγου ως δεδομένα και σταθερές. Της συνειδητοποίησης ακολουθεί ήδη μια αναθεωρημένη ιεράρχηση των προτεραιοτήτων μας και των αξιών μας. Ένα καινούριο μέτρημα στο τι έχουμε και τι χάσαμε, στο τι θέλουμε και τι απαιτούμε. Μια ιδεολογική μαγιά για νέα ξεκινήματα.
Η ανάδυση του ιού: ένα εξελικτικό bitch-slap
Έχουν ακουστεί και γραφτεί διάφορα πιθανά και απίθανα για την προέλευση του ιού SARS-CoV-2. Η αλήθεια είναι πως δεν ξέρουμε ακριβώς και είναι πολύ νωρίς ακόμα για βεβαιότητες. Ωστόσο, ανεξαρτήτως των όποιων λιγότερο ή περισσότερο συνωμοσιολογικών σεναρίων, η οικογένεια των κορωνοϊών είχε αναγνωριστεί από τους επιστήμονες ως η πιθανότερη πηγή για την ανάδυση νέων ζωονόσων, ειδικά μετά τις επιδημικές εξάρσεις SARS και MERS στον 21ο αιώνα που μελετήθηκαν ενδελεχώς. Η αιτιολόγηση είναι σχετικά απλή. α) Οι κορωνοϊοί είναι αρκετά διαδεδομένοι σε ζωικούς πληθυσμούς, συχνά απομονωμένους. β) Οι κορωνοϊοί είναι ιοί RNA με αποτέλεσμα να εμφανίζουν γρήγορα μεταλλάξεις και να μπορούν να προσαρμοστούν σε αλλαγές του περιβάλλοντος. γ) Η μεταφορά πλήθους ζώων φορέων εκτός του φυσικού τους περιβάλλοντος σε χώρους όπου αυτά παραμένουν εγκλωβισμένα αλλά βρίθουν ελεύθερης κίνησης ανθρώπων ή άλλων ζώων (πχ. γάτες) παρουσιάζει μια ισχυρή εξελικτική πίεση στον ιό για την μετάλλαξή του που θα επιτρέψει την μεταπήδηση σε αυτά τα νέα είδη – στόχο, μιας και ο αρχικός φορέας είναι αδιέξοδο για την επιβίωσή του. δ) Οι αστικές συνθήκες διαβίωσης με υπερσυγκέντρωση και συνωστισμό αποτελούν πεδίον δόξης λαμπρό για την εξάπλωση ενός νέου ιικού στελέχους. ε) Οι σύγχρονες ταχείες και ευρύτατες παγκόσμιες μεταφορές ανθρώπων και υλικών καθιστούν πιθανότερη την εξέλιξη μιας νεοαναδυόμενης επιδημίας σε πανδημία (δηλαδή επιδημία παγκόσμιας εξάπλωσης) παρά το “καταλάγιασμα” της σε ενδημική νόσο, τοπικά περιχαρακωμένη και σταθερά παρούσα. Τόσο ο ιός του SARS όσο και του MERS περιορίστηκαν και ουσιαστικά “έσβησαν” γιατί α) είχαν έντονη νοσηρότητα και β) σύντομη περίοδο επώασης, με αποτέλεσμα την σχετικά εύκολη εφαρμογή καραντίνας και περιορισμό της εξάπλωσης. Ο ιός του Covid-19 έχει ακριβώς τα αντίθετα σχετικά χαρακτηριστικά, με μεγάλο ποσοστό ασυμπτωματικών ή παυσισυμπτωματικών φορέων και μακρά περίοδο επώασης, κάνοντας την εφαρμογή επιλεκτικής καραντίνας των νοσούντων εξαιρετικά δύσκολη και αναποτελεσματική.
Ο Δαρβίνος κουνάει το κεφάλι του απογοητευμένος που φερθήκαμε τόσο ανόητα ώστε να μην καταλάβουμε ότι δημιουργώντας τις σχετικές εξελικτικές πιέσεις από την μία και τις ευκαιρίες ανάδυσης και διάδοσης από την άλλη, η επέλαση του όποιου SARS-CoV-2 όχι μόνο δεν ήταν μια άτυχη στιγμή αλλά αναπόδραστη βεβαιότητα πως θα συνέβαινε. Μα πώς θα πείτε, αφού οι επιστήμονες το συζητούσαν ανοιχτά σε συνέδρια και δημοσιεύσεις χρόνια τώρα, σχεδόν το περίμεναν. Μα πώς, θα σας απαντήσω, με μπόλικη ειρωνεία και πικρία, αφού άλλοι επιστήμονες προειδοποιούν για τις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής από την δεκαετία του ‘60, εμείς συνεχίζουμε ακάθεκτοι στον ίδιο δρόμο για τον γκρεμό. Και έρχεται η μαγική στιγμή του “κατάλαβες, τώρα;!”… Στον καπιταλισμό υπάρχει μόνο ένα driving force: το κέρδος. Το σύστημα δεν είναι σχεδιασμένο ώστε να λαμβάνει υπόψιν άλλες ανησυχίες. Στον “επενδυτικό” καπιταλισμό δε της χρηματοπιστωτικής απολυταρχίας που ζούμε στις μέρες μας, η προοπτική του κέρδους είναι ακόμα πιο περιορισμένη χρονικά (σε αντίθεση με τον παραδοσιακό βιομήχανο που παρέδιδε από γενιά σε γενιά της ίδιας οικογένειας μια εύρωστη εταιρία) οπότε και μακρόπνοοι σχεδιασμοί για την ευημερία αφήνουν παγερά αδιάφορες τις αποφάσεις.  Ο πολιτικός έλεγχος αυτών των δυνάμεων από την άλλη έχει αδυνατίσει τόσο που μάλλον σύμμαχος των λογικών του κέρδους είναι, ως ευθέως εξαρτώμενος από τις χρηματοδοτήσεις και την υποστήριξη εξίσου εξαρτημένων media, που καθίσταται αδύνατον να λειτουργήσει εντός των πλαισίων της αστικής δημοκρατίας.
Κοινωνική συνείδηση και αλληλεγγύη: το εξελικτικό αμυντικό υπερόπλο
Παρότι η πανδημία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη με το νότιο ημισφαίριο αυτή την στιγμή να παίρνει την σκυτάλη ελέω και των κλιματικών συνθηκών, κάποια πρώτα συμπεράσματα μπορούν με ασφάλεια να εξαχθούν από τις χώρες που ξεπέρασαν το σημείο καμπής της (πρώτης; – ιδιαίτερα πιθανό το 2ο ή και επακόλουθα κύματα) εξάπλωσης του ιού. Φαίνεται λοιπόν πως ανεξάρτητα από το οικονομικό μοντέλο που ακολουθεί μια κοινωνία και εν πολλοίς ανεξάρτητα από την υπάρχουσα διάθεση υγειονομικών δομών, κοινότητες με ισχυρή κοινωνική συνείδηση και αισθήματα αλληλεγγύης ξεπέρασαν πιο ομαλά και πιο γρήγορα τον σκόπελο του Covid-19, τουλάχιστον για το πρώτο κύμα. Κοινότητες με ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς και πρωτίστως ενδο-οικιακή φροντίδα για τους ηλικιωμένους  προστάτεψαν πολύ καλύτερα την εγνωσμένη αυτή ευπαθή ομάδα. Κοινότητες που παρουσίασαν περισσότερη προθυμία και συνειδητή πειθαρχία στο lock down και σε άλλα περιοριστικά μέτρα ως έκτακτη κοινωνική ανάγκη απέφυγαν την ανεξέλεγκτη διασπορά του ιού και την κατάρρευση των συστημάτων υγείας. Κοινότητες που επέδειξαν καλύτερα αντανακλαστικά αυτο-οργάνωσης και συλλογικότητας απέφυγαν συστηματικά τις κοινωνικές επιπλοκές πέραν των άμεσων συνεπειών στην ατομική υγεία του Covid-19. Στο άλλο άκρο του φάσματος, κοινότητες με βαθειά ριζωμένο τον ατομικισμό επέδειξαν βαρύτατη καθυστέρηση στην αποδοχή, εφαρμογή και τήρηση του lock down ή άλλων περιοριστικών μέτρων με αποτέλεσμα μεγάλη αύξηση στην εξάπλωση αλλά και στον αριθμό των θυμάτων. Κοινότητες που αντιμετωπίζουν την τρίτη ηλικία ως “κοινωνικό πάρεργο” θρήνησαν εκατόμβες νεκρών στα γηροκομεία. Κοινότητες που λειτουργούν συστήματα υγείας με βασικό γνώμονα το cost effectiveness και όχι την “εμμονή” στην καλύτερη δυνατή θεραπεία ανεξαρτήτως κόστους προκάλεσαν ανήκεστο βλάβη όχι μόνο σε ασθενείς Covid-19  αλλά και πολλούς άλλους που δεν κατάφεραν να εξυπηρετηθούν. Τελική συνέπεια σε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά είναι η ενίσχυση αποδομητικών δυνάμεων εντός της κοινότητας της ίδιας και βαθειά προβλήματα που θα δούμε να εξελίσσονται σε δεύτερο, ή και τρίτο, χρόνο.
Κατάλαβες τώρα;! Κατάλαβες ότι η κοινωνική συνείδηση, το αίσθημα αλληλεγγύης, η συλλογικότητα αποτελούν εξελικτικό πλεονέκτημα επιβίωσης για μια κοινότητα και πως το ανθρώπινο είδος εξελίχθηκε για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια να λειτουργεί με αυτά τα χαρακτηριστικά; Κατάλαβες γιατί οι θρύλοι, η μυθολογία και εν τέλει η θρησκεία αναπτύχθηκε άπαξ και ο άνθρωπος από νομάδας έστησε λίγο – πολύ σταθερά σπιτικά έστω με 5-10 οικογένειες όλες κι όλες μαζεμένες, καμιά δεκαριά – δεκαπενταριά χιλιάδες χρόνια πριν; Κατάλαβες γιατί στην Ιστορία τιμούμε με υποσυνείδητα ρίγη θαυμασμού ηρωίδες και ήρωες και όχι παρτάκηδες που βολεύτηκαν όπως μπορούσαν καλύτερα; Κατάλαβες επιτέλους πως η “ιδεολογικοποίηση” του ατομικισμού μέσω της ψευδεπίγραφης και αντιεπιστημονικής ψευτοθεωρίας του “κοινωνικού δαρβινισμού” είναι ακριβώς αυτό: ψευδής και άκρως αντίθετη με την επιστήμη της εξελικτικής ηθολογίας εφαρμοσμένης στο ανθρώπινο είδος; Η αντίληψη “τι με νοιάζει εμένα για τον δίπλα, εγώ να είμαι καλά” οδηγεί προδιαγεγραμμένα στο να μην είσαι εν τέλει ούτε εσύ καλά. Και πολύς κόσμος που δεν το καταλάβαινε, πλέον το καταλαβαίνει… ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές.
Οικονομία vs Υγεία: άσος ημίχρονο, διπλό τελικό!
Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό διαφοροποίησης της απόκρισης των κρατών στην πανδημία είναι η περισσότερη ή λιγότερη προθυμία τους να βλάψουν την οικονομική δραστηριότητα προς όφελος της υγειονομικής ασφάλειας. Τα κράτη που αποφάσισαν πως “δεν μπορούσαν” να πατήσουν pause στις οικονομίες τους βρέθηκαν πολύ γρήγορα αντιμέτωπα με το φάσμα της υγειονομικής κατάρρευσης, με τον πληθυσμό τους να παραδίνεται σε μια πύρινη θύελλα εξάπλωσης του ιού και εκατόμβες νεκρών τόσο από τον ιό τον ίδιο αλλά και από άλλες νόσους που το υπό κατάρρευση σύστημα αδυνατούσε πλέον να εξυπηρετήσει. Το αποτέλεσμα ήταν πως σχεδόν στην ολότητά τους τα κράτη αυτά αναγκάστηκαν στην λήψη καθυστερημένων μέτρων ώστε να μετριάσουν την υγειονομική καταστροφή κάτω τόσο από την κοινωνική πίεση και κατακραυγή αλλά και του κοινωνικού και οικονομικού κόστους που η ίδια η καταστροφή προκαλούσε. Στοχεύοντας στην ελαχιστοποίηση της οικονομικής ζημίας εις βάρος της υγείας, εν τέλει βρέθηκαν να πληρώνουν διπλά και τριπλά την προδοσία τους απέναντι στους λαούς που υποτίθεται υπηρετούν. Μια αξιοσημείωτη λεπτομέρεια αυτής της στρατηγικής είναι πως κανένα κράτος που την επέλεξε δεν τόλμησε να το εκφράσει τόσο κυνικά προς την κοινωνία και σίγουρα όχι από την αρχή παρά μόνο επί τετελεσμένου. Το επικοινωνιακό κομμάτι της στρατηγικής αυτής απαρέγκλιτα περιείχε κομπασμό για τις υγειονομικές δυνατότητες του κράτους, υποτίμηση του υγειονομικού κινδύνου ακόμα και με ακραία αντιεπιστημονικά ψευδοεπιχειρήματα, θολές και αμφίσημες δηλώσεις που τροφοδότησαν πάσης φύσεως συνωμοσιολογικά σενάρια που αδυνάτιζαν την αποδοχή των επιστημονικών ανησυχιών και προτάσεων από τους σχετικούς φορείς από την ευρύτερη κοινότητα. Μερικά παραδείγματα ακολουθούν.
Η Σουηδία που περηφανευόταν για την “φιλελεύθερη” στάση της με φιλικές συστάσεις προς τους πολίτες αντί για αυστηρά περιοριστικά μέτρα, αναφώνησε επίσημα το mea culpa μετά από 4.500 νεκρούς. Αυτό συνέβη κάτω από το βάρος της ντροπής για το σκανδαλώδες “ξεπάστρεμα” των νοσούντων ηλικιωμένων στα γηροκομεία της που, όντας δυσπνοϊκοί, χορηγούνταν με (κατασταλτικά της αναπνοής) οπιοειδή αναλγητικά και ηρεμιστικές βενζοδιαζεπίνες αντί για οξυγόνο και μεταφορά σε νοσοκομειακό περιβάλλον! Το Ηνωμένο Βασίλειο που κόμπαζε για την ετοιμότητα και την υψηλή ποιότητα του NHS και με τον πρωθυπουργό του να μιλάει λίγο πολύ για “γριπούλα” έφτασε να αναστείλει κάθε άλλη λειτουργία των νοσοκομείων της, να θρηνεί αμέτρητα θύματα και τον ίδιο τον πρωθυπουργό μισό βήμα από την διασωλήνωση. Μόνο η προσωπική εμπειρία του πόκερ με τον θάνατο στάθηκε ικανή να μεταπείσει τον B. Johnson πως δεν είναι όλα οικονομία. Για τις ΗΠΑ δεν υπάρχουν λόγια, πραγματικά. Ένας πρόεδρος που ανοιχτά υποστήριξε συνωμοσιολογίες, ψευδοεπιστήμη και κυνικότερα από κάθε άλλο ηγέτη αποδεχόταν και προέβλεπε χιλιάδες θανάτους, μέχρι τον αχρείο κομπασμό, όταν πλέον η πανδημία θέριζε, πως χάρις σε αυτόν οι νεκροί είναι μόλις εκατό κάτι χιλιάδες και όχι εκατομμύρια (;!!), μέχρι την επώνυμη υποδαύλιση μέσω twitter της ένοπλης αμφισβήτησης των περιοριστικών μέτρων που επέβαλαν οι πολιτειακές αρχές υπό την καθοδήγηση των επιστημόνων… απλά δεν υπάρχουν λόγια. Και φυσικά, εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε τον νεοεισερχόμενο διεκδικητή του πρωταθλήματος της φρίκης με την επέλαση του ιού στο νότιο ημισφαίριο, δηλαδή την Βραζιλία και τον εξόφθαλμα φασίστα πρόεδρο Μπολσονάρο. Γνωστός φορέας πάσης συνωμοσιολογίας, η αμετροέπεια με την οποία αντιμετώπιζε από τον Μάρτιο κιόλας τον ιό είναι μνημειώδης. Είχε δε το θράσος, ερχόμενος αντιμέτωπος με τις εκατόμβες νεκρών και υποστηρίζοντας την χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων εν μέσω κορύφωσης της πανδημίας, να πει πως ο θάνατος είναι η κατάληξη όλων! Η ολέθρια αυτή προσήλωσή του δεν είναι απλά προϊόν βλακείας και θα εξηγηθεί κατάλληλα στην επόμενη ενότητα.  Τέλος αξίζει μιας σημείωσης η κατάσταση στην χώρα μας, παρότι μια μικρή κουκίδα στο μεγάλο παγκόσμιο κάδρο. Η ελληνική κυβέρνηση λοιπόν κατάλαβε νωρίς πως ήταν αδύνατον να αντιμετωπίσει με ανοιχτή οικονομία και κοινωνία την επερχόμενη πανδημία, ιδίως δε και με την αναδειχθείσα απροθυμία για οποιαδήποτε ουσιαστική ενίσχυση του ΕΣΥ που θα έστελνε τα “λάθος μηνύματα” στους κεφαλαιούχους υποστηρικτές της, χρόνιος σχεδιασμός των οποίων είναι η κατάτμηση και ιδιωτικοποίηση του. Έτσι εφαρμόστηκε ένα λίγο – πολύ καθολικό lock down από αρκετά νωρίς και συνεπικουρούμενο από τις σχετικά περιορισμένες διεθνείς ροές της εποχής (όπως και των υπολοίπων Βαλκανίων) επέτρεψε την ιδιαίτερα επιτυχή αντιμετώπιση με πολύ μικρή εξάπλωση του ιού στην κοινότητα κατά το πρώτο κύμα. Φαίνεται όμως πως η Ελλάδα κινούμενη στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση με τα προηγούμενα παραδείγματα, αφού πρώτα εκμεταλλεύτηκε επαρκώς επικοινωνιακά την αρχική επιτυχία, τώρα επικεντρώνεται στην οικονομική λειτουργία πέρα από κάθε σοβαρή υγειονομική ανησυχία. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές διαφαίνονται τα πρώτα ανησυχητικά ευρήματα ενός απότομου και άγαρμπου ανοίγματος χωρίς – σχετικά υψηλού κόστους, είναι αλήθεια – υγειονομικές πρόνοιες.
Ποιο είναι λοιπόν το μάθημα αυτής της οπτικής γωνίας της πανδημίας Covid-19; Ο έτερος θείος Κάρολος του 19ου αιώνα χαμογελάει πονηρά κάτω από τα παχιά του μούσια. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο που δεσπόζει κυρίαρχο των κοινωνιών μας, έχει πλέον τόσο απομακρυνθεί από την παραγωγική οικονομία που αγνοεί ένα βασικό στοιχείο: είναι αδύνατον να έχεις λειτουργική οικονομία χωρίς τους λειτουργούς της. Η όποια αξία δεν παράγεται σε υπερφίαλα και κακότεχνα powerpoint που απλά σφετερίζονται την επιτυχία ιδεών, κατάρτισης και ιδρώτα. Η αξία εν τέλει παράγεται από τον εργάτη σε κάποιο μακρινό κάτεργο επί εδάφους ενός “πολλαπλασιαστή” που γέννησε το μυαλό του μηχανικού με το φιατάκι, και όχι του golden boy με την Lambo. Ο νεοεισαχθείς όρος essential workers αποκάλυψε ποιοι κρατάνε ζωντανή μια κοινωνία. Είναι οι ξεπατωμένοι από την υπερεργασία και λοιδορημένοι από τα media υγειονομικοί, οι κακοπληρωμένοι και αγνοημένοι εκπαιδευτικοί, οι εργαζόμενοι με μισθούς πείνας και αναξιοπρέπειας στις αλυσίδες τροφίμων ή στην διάθεση εμπορευμάτων, οι “ρυπαροί” οδοκαθαριστές κλπ. Και μια δεύτερη συνειδητοποίηση, ίσως ήδη προφανής για αρκετούς, πως οι κυβερνήσεις που διαλέγουν να υπακούσουν το άυλο οικονομικό συμφέρον των ολίγων αγνοώντας, αποσιωπώντας ή και επιτιθέμενες στην επιστήμη, χάνουν την όποια νομιμοποίηση διέθεταν απέναντι στην κοινωνία αφού ξεκάθαρα δεν μοχθούν για την ευμάρεια αυτής. Με ποιο σκεπτικό λοιπόν θα δεχθείς πως η κλιματική αλλαγή είναι “υπερβολές των επιστημόνων” έχοντας συνειδητοποιήσει πως για την κυβέρνησή σου ισχύει το money over lives;
Η ταξικότητα της νόσου
Μπορεί η φτώχεια ή η κοινωνική τάξη να μην ορίζονται γονιδιακά στο ανθρώπινο είδος, μπορεί ο ιός να χτυπάει εν δυνάμει αδιάκριτα πλούσιους και φτωχούς, στην πραγματικότητα ωστόσο υπάρχει σαφής διαβάθμιση τόσο του επιπολασμού όσο και των συνεπειών του στον πληθυσμό. Στην Ιταλία κεντρικό ρόλο στην εξάπλωση έπαιξε η διστακτικότητα στο κλείσιμο των βιομηχανιών του βορρά με αποτέλεσμα να χτυπηθούν δυσανάλογα οι εργάτες και οι οικογένειές τους σε σχέση με τα ανώτερα στρώματα. Επιπλέον, αυτοί που συλλογικά χαρακτηρίστηκαν essential workers και που εκ του ρόλου τους δεν μπορούν να ακολουθήσουν τον γενικό πληθυσμό στο lock down παρά παραμένουν στο πόστο τους, εκτιθέμενοι σε αυξημένο κίνδυνο, είναι τυπικά και κατά συντριπτική πλειοψηφία πολύ κάτω των μεσαίων στρωμάτων και σχεδόν ποτέ στα ανώτερα. Αντίστοιχα, η έκθεση στον κίνδυνο είναι σαφώς μεγαλύτερη για όποιον αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει τα μέσα μαζικής μεταφοράς αντί για το ιδιωτικό του αυτοκίνητο πόρτα – πόρτα μεταξύ οικίας και εργασίας. Η πυκνοκατοίκηση, ο συνωστισμός σε μικρά σπίτια, η έλλειψη ελεύθερων δημόσιων χώρων, τα χαμηλότερα υγειονομικά standards δεν μπορούν να αγνοηθούν ως επιβαρυντικοί παράγοντες του κινδύνου εξάπλωσης. Ακραίο παράδειγμα αυτής της θεώρησης είναι οι φαβέλες της λατινικής Αμερικής που σίγουρα θα χτυπηθούν τάξεις μεγέθους σκληρότερα από τα πλούσια προάστια. Υπό αυτό το πρίσμα, η εγκληματική απάθεια του Μπολσονάρο λαμβάνει πολιτικές διαστάσεις, ως αποδοχή ενός πλήγματος που θα είναι πολύ ισχυρότερο στην φτωχολογιά της φαβέλας και τις κοινότητες των ιθαγενών του Αμαζονίου, κοινότητες ανοιχτά εχθρικές στην πολιτική του. Στα καθ’ ημάς, οι οικισμοί των ρομά, οι συνοικίες των μεταναστών και των φτωχών εργατών και χρόνιων ανέργων έχουν σίγουρα πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο σύστασης υπερεστίας εξάπλωσης. Η πρόσβαση σε μοριακούς ελέγχους μέσω δημόσιου συστήματος υγείας ήταν επίσης σε πολλές χώρες δυσχερής λόγω ελλείψεων και υψηλού κόστους ενώ η ιδιωτική, ακριβή πρόσβαση παρέμεινε “ελεύθερη”: οι ανώτερες τάξεις έλεγχαν εαυτούς κατά συρροή προστατεύοντας τους ευπαθείς μεταξύ τους, ενώ οι κατώτερες βρέθηκαν να εκλιπαρούν για έλεγχο ένα σύστημα που κατά περιπτώσεις ασκούσε μέχρι και παρεμποδιτισμό (σύμφωνα με πολλές καταγγελίες στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες) και απλά να ελπίζουν. Επί προσβολής δε και νόσησης, η διαβάθμιση είναι σαφής και κατανοητή: οι φτωχογειτονιές, οι υποβαθμισμένες περιοχές και η απομακρυσμένη επαρχία δεν διαθέτουν το ίδιο δίκτυο υγειονομικής φροντίδας. Αλλά και χωρίς την άμεση επιρροή του ιού, οι κοινωνικές συνέπειες είναι προδήλως διαφορετικές. Στις χώρες όπου το δημόσιο σύστημα υγείας είτε κατέρρευσε είτε ανέστειλε κάθε τακτική λειτουργία ώστε να αποφύγει την κατάρρευση, οι επιπτώσεις στην υγεία είναι πολύ διαφορετικές για αυτούς που μπορούν να απευθυνθούν στον ιδιωτικό τομέα και αυτούς που δεν δύνανται. Η δε περίοδος του lock down και της καραντίνας βιώνεται σίγουρα πολύ διαφορετικά σε μια άνετη μεζονέτα ή ένα νεόδμητο διαμέρισμα 160τ.μ. και βεράντα με θέα απ’ ότι σε ένα αποπνικτικό δυάρι για τετραμελή οικογένεια ή και το ημιυπόγειο. Ακόμα και οι απώτερες οικονομικές συνέπειες της βαθειάς ύφεσης που ακολουθεί την υγειονομική κρίση δεν πλήττουν όλες τις τάξεις με τον ίδιο τρόπο. Ο εποχικός εργαζόμενος στον τουρισμό που φέτος δεν θα δουλέψει ή θα δουλέψει για δύο μήνες αντί για πέντε, ο απολυμένος που έχει αυξημένο κίνδυνο να παραμείνει άνεργος σε ένα κλίμα ακραίας οικονομικής αβεβαιότητας, το θύμα εργασιακής εκμετάλλευσης που θα αδυνατεί ακόμα περισσότερο να υψώσει ανάστημα στις παράλογες απαιτήσεις του εργοδότη είναι εικόνες που θα μας συντροφέψουν και που θα προκαλέσουν ένα γενικευμένο downward spiral στην αγορά αυξάνοντας ακόμα περισσότερο τις ανισότητες που δέκα χρόνια τώρα σχεδόν συνηθίσαμε.
Κατάλαβες τώρα γιατί ο φόβος, η δυσπιστία και η αμφισβήτηση των επιστημονικών δεδομένων αφορά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα; Κατάλαβες γιατί ευδοκιμούν οι συνωμοσιολογικές σαχλαμάρες, χαρίζοντας τους μια συναισθηματικά βολική ψευδαίσθηση ασφάλειας ή, παράδοξα, μια “εγγύηση της ματαιότητας” που δικαιολογεί την παραίτηση από την προσπάθεια; Κατάλαβες λοιπόν γιατί ακριβώς αυτές οι συνωμοσιολογίες τροφοδοτούνται σκοπίμως από τα λαϊκιστικά media και κέντρα εξουσίας; Κατάλαβες τώρα γιατί τα πρώην μεσοαστικά στρώματα που συμπιέστηκαν φριχτά στην προηγούμενη κρίση στα όρια της προλεταριοποίησης αλλά δεν γεύτηκαν τίποτα από την ούτως ή άλλως ανησυχητικά αναιμική “ανάκαμψη” της φούσκας των QE που ακολούθησε, μπροστά στο φάσμα μιας νέας περαιτέρω φτωχοποίησης νιώθουν “ορφανευμένα” από το κράτος και είναι έτοιμα να εκδηλώσουν τον συσσωρευμένο θυμό τους; Ναι, η στυγερή δολοφονία του George Floyd προκαλεί αποτροπιασμό. Ναι, εκείνο το χέρι στην τσέπη και το υπεροπτικό ξέγνοιαστο βλέμμα του φονιά προκαλεί ανατριχίλα. Ναι, η χρόνια ατιμωρησία της ρατσιστικής και/ή αστυνομικής βίας από ένα σύστημα που βολεύεται με τέτοια “μακριά χέρια” ακόμα και αν “υπερβάλουν” παρά να τα δένει προκαλεί οργή. Ο θάνατος του George Floyd όμως είναι κάτι παραπάνω από την σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Στις μαζικές εξεγέρσεις των ΗΠΑ συμμετέχει κόσμος πολύ πέρα από τα κακόφημα ghetto και πολύ πέρα από τις τυπικά κακομεταχειριζόμενες μειονότητες. Οι παγκόσμιες κυριολεκτικά διαδηλώσεις διαθέτουν μαζικότητα και βίαιη δυναμικότητα που πάει πολύ πιο πέρα από την αντίθεση στο συστηματικό ρατσιστικό μίσος της αμερικανικής αστυνομίας. Είναι η αφορμή για μια θάλασσα “ορφανών” του κράτους, με το κοινωνικό συμβόλαιο κουρελιασμένο στην κωλότσεπη, να διαδηλώσει “ως εδώ!” Με την οικονομική κατάρρευση που πολύ φοβάμαι δεν θα αποφύγουμε παγκοσμίως και υπολογίζω να μας χτυπά με δύναμη την πόρτα κάπου στο φθινόπωρο μαζί με ένα δεύτερο κύμα του Covid-19, δε περιμένω πιο ήσυχες ημέρες – τουναντίον!
Το σημείο θραύσης της οικονομίας κλίμακας
Παρότι δεν έχω καμία θεωρητική εκπαίδευση σε οικονομικές θεωρίες, θα προσπαθήσω να δώσω εδώ έναν μη τεχνικό ορισμό – και με κάθε επιφύλαξη επί της ακρίβειας των όρων – που να είναι κατανοητός στον εξίσου ανεκπαίδευτο με εμένα αναγνώστη ώστε στην συνέχεια να εννοούμε τα ίδια πράγματα (με κίνδυνο να ξεκαρδίσω στα γέλια κάποιον σχετικό, αλλά ας είναι). Ας υποθέσουμε πως χρειαζόμαστε κάτι απλό, όπως πλαστικά καπάκια για μπουκάλια ώστε να συσκευάσουμε τον ημιερασιτεχνικό χυμό φρούτων από το χωράφι του παππού. Η οικονομία κλίμακας εξηγεί γιατί για 500 τέτοια καπάκια η τιμή μονάδας θα είναι τεράστια σε σύγκριση με μια παραγωγή 500 εκατομμυρίων τέτοιων. Το κόστος έρευνας και ανάπτυξης για το σωστό καπάκι, το κόστος στησίματος και συντήρησης της γραμμής παραγωγής, το κόστος της πρώτης ύλης που επίσης υπακούει σε οικονομίες κλίμακας με την σειρά του, διαμοιράζονται πολύ διαφορετικά στις μονάδες – για να μην μιλήσουμε καν για εξωχώριες παραγωγές με μηδενικό συγκριτικά εργατικό κόστος. Στο ακραίο παράδειγμά μας το κόστος για κάθε καπάκι, αν ήταν να το κατασκευάσουμε εμείς ή κατά αποκλειστική παραγγελία για το δικό μας προϊόν θα ήταν τόσο υψηλό ώστε να ξεπερνά κατά πολύ την αξία την ίδια του προϊόντος και να το καθιστά μη εμπορεύσιμο. Αν συνεταιριστούμε με γειτονικούς παραγωγούς, χάνοντας βέβαια τον απόλυτο έλεγχο επί της ταυτότητας του προϊόντος, θα μπορούσαμε ίσα ίσα να προμηθευτούμε μια ποσότητα για συσκευασία σε αποδεκτή τιμή για κάτι πολύ ιδιαίτερο. Ακόμα φτηνότερα, και πλέον εντός των πλαισίων εμπορικά συμφέρουσας διαδικασίας, ο συνεταιρισμός μας θα μπορούσε να αναθέσει την δουλειά σε ένα εμφιαλωτήριο (outsourcing) που πέραν των δικών μας παρτίδων, εμφιαλώνει και άλλα προϊόντα. Έτσι χάνεται βέβαια η δυνατότητα για ταυτοποιητικές ιδιαιτερότητες της συσκευασίας της ίδιας (όπως πχ. το σχήμα του μπουκαλιού ενός πασίγνωστου αναψυκτικού που δεν γίνεται να μπερδευτεί με άλλο). Εφαρμόζοντας extrapolation μετά από extrapolation της ίδιας λογικής, καταλήγουμε πως πραγματικά συμφέρουσα λύση (με ελαχιστοποίηση του εμπορικού κινδύνου) είναι η πώληση του προϊόντος στην χονδρική και ας κάνει ό,τι νομίζει με αυτό το μεγάλο εργοστάσιο. Η οικονομία κλίμακας παρέχει την δυνατότητα να πουληθεί στην λιανική με ασυναγώνιστη τιμή ακόμη και αν έκανε εκατοντάδες χιλιόμετρα προς το εργοστάσιο και πίσω στο μπακάλικο του χωριού μας. Κάπως έτσι καταλήγεις πως τα δισεκατομμύρια πλαστικές σύριγγες μιας χρήσης που καταναλώνονται στις δομές υγείας ολόκληρου του πλανήτη προέρχονται όλα σχεδόν από μια χούφτα εργοστάσια στην Κίνα. Το ίδιο και για τις προστατευτικές μάσκες. Το ίδιο ακόμα και για πολύπλοκα ηλεκτρονικά / ηλεκτρομηχανικά μέσα όπως οι αναπνευστήρες ΜΕΘ.
Όταν λοιπόν ξεκίνησε η επέλαση του SARS-CoV-2 στις δυτικές χώρες, παρατηρήθηκε τεράστια έλλειψη σε υλικά αλλά και σε μηχανήματα, τόσο εξαιτίας της μειωμένης παραγωγής και διάθεσης από “στενεμένες” εμπορικές οδούς αλλά – και εδώ είναι το λυπηρό και ανησυχητικό – και εξαιτίας αρπακτικών πρακτικών σε φορτία transit που ελάχιστα απείχαν της πειρατείας καθώς και σε συμφωνίες μη κυρίων που πλειοδοτούσαν για την αλλαγή παραλήπτη παρτίδων από υλικά. Η εμπειρία αυτή θέτει υπό τον ισχυρό προβολέα της αμφισβήτησης το παγκοσμιοποιημένο outsourcing, τις εμπορικές συμφωνίες “κυρίων”, την υποκριτική αλληλεγγύη των “φίλων και συμμάχων” μέχρι εκεί που δεν θίγονται ακόμα και έκνομα συμφέροντα, τα όρια των οικονομιών κλίμακας που απρόσμενα θρυμματίζεται (η κλίμακα) και αφήνει έκθετους πληθυσμούς ολόκληρους.
Η απάντηση δόθηκε από πολλαπλές πηγές, για πολλαπλές ανάγκες, φέρνοντας στο προσκήνιο κάτι που ωστόσο ήδη υπήρχε και διαφαίνεται να αλλάζει υπογείως τις παραγωγικές σχέσεις και πριν το Covid-19. Μικρές επιστημονικές και τεχνολογικές ομάδες συνέταξαν γρήγορες λύσεις χρησιμοποιώντας υπάρχοντα υλικά και 3D-printing για την προσαρμογή τους, διέθεσαν τα σχετικά ψηφιακά αρχεία στο διαδίκτυο και επέτρεψαν την επιτόπια αναπαραγωγή των λύσεων από όποιον την επιθυμούσε. The writing is on the wall που θα έλεγαν και στην Αμερική: την γραμμή παραγωγής και υλική βάση της οικονομίας κλίμακας προοδευτικά και σταθερά ανατρέπει από τον θρόνο της η οικονομία της πληροφορίας. Το σημαντικότερο κεφάλαιο μιας παραγωγής ολοένα και περισσότερο – και αυτό το έχουμε αναγνωρίσει χρόνια τώρα – μεταφέρεται από πρέσες, στράντζες και καλούπια σε άυλες πληροφορίες. Και ξαφνικά αναδύεται η συνειδητοποίηση πως η κοινωνικοποίηση του κεφαλαίου και των μέσων παραγωγής δεν απέχει και τόσο πολύ από υπάρχοντα επιτυχημένα μοντέλα δίκαιης και υπεύθυνης διαχείρισης της πληροφορίας: Creative Commons, Open Software, Free Software, Open Hardware. Δεν ξέρω αν οδεύουμε στο τέλος του καπιταλισμού αλλά σίγουρα οδεύουμε στο τέλος της πατέντας. Χαρακτηριστικό αυτής της τάσης είναι το ακόλουθο επεισόδιο. Εν μέσω κατάρρευσης του ιταλικού συστήματος υγείας παρουσιάζεται ακραία έλλειψη ενός αναλώσιμου εξαρτήματος του μηχανικού αναπνευστήρα που αδυνατούν να προμηθευτούν οι αρχές με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν ανθρώπινες ζωές που δεν θα διασωληνώνονταν εξαιτίας αυτής της έλλειψης. Εμφανίζεται μια ομάδα που αναλαμβάνει και αναπαράγει το συγκεκριμένο εξάρτημα με 3D-printing με επιτυχία. Η κατασκευάστρια εταιρεία απειλεί με αγωγές εναντίον τους. Η τακτική τους αυτή απαντάται με οργή και χλεύη από τον γενικό πληθυσμό αλλά και από επίσημους φορείς. Θυμάμαι να σχολιάζω με φίλο “ποιο ιταλικό δικαστήριο θα δεχθεί αυτή την αγωγή και δεν θα τους πετάξει έξω με τις κλωτσιές;”
Κατάλαβες τώρα;!

Η πανδημία ενίσχυσε τις προϋπάρχουσες ταξικές διαφορές, έφερε στο προσκήνιο και μας έτριψε στα μούτρα την αντικοινωνική επίδραση του νεοφιλελευθερισμού, το πραγματικό κόστος του ατομικισμού – κόστος σε αυτά που πραγματικά μετράνε και όχι σε λεφτά. Η πανδημία κατέδειξε τα πήλινα πόδια του άκρατου επενδυτικού – πιστωτικού καπιταλισμού και πως το παραμύθι της ενιαίας παγκοσμιοποιημένης αγοράς κρύβει τέρατα. Η πανδημία άνοιξε τον δρόμο για πολλούς στην αξιολόγηση και εκτίμηση άλλων λύσεων: συμμετοχικών, συλλογικών, αλληλέγγυων και δίκαιων. Ακόμα κουδουνίζει το κεφάλι μας από την σφαλιάρα και θα κουδουνίζει για κάποιο καιρό ακόμα σίγουρα, αλλά μέσα στην παραζάλη διακρίνουμε, θολές ακόμα και μπερδεμένες, τις πρώτες εικόνες μιας διχάλας: κατίσχυση της 4ης βιομηχανικής επανάστασης (αυτής της πληροφορίας) και κοινωνίες τύπου 1984 ή post-capitalism; Αν θέλουμε το δεύτερο, μας περιμένει πολύ δουλειά στην ζύμωση της ιδεολογικής βάσης που θα στηρίξει την κοινωνική αυτή πρόοδο.
από antapocrisis

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Από το Blogger.